ABD'nin birçok ülkede yürüttüğü misyonerlik faaliyetlerinin çatı kuruluşu olarak 1810’da kurulan The American Board of Commissioners for Foreign Missions- ABCMF (Amerikan Bord Heyeti) arşivleri açılıyor. Türkiye’de Amerikan İlmi Araştırmalar Enstitüsü’ne (ARIT) bağışlanan arşivler, önümüzdeki birkaç yıl içinde tamamen dijital ortama aktarılıp araştırmacıların hizmetine sunulacak.
HAMİD İNCİDELEN
hamidincidelen@gmail.com
1820’lerde Anadolu topraklarında faaliyetlerine başlayan American Board, Türkiye’de faaliyetleri sonlanana kadar resmi olarak ‘Amerikan Board Heyeti’ adıyla anılmıştı. 2010’da kapanan Amerikan Board Heyeti, yıllarca bünyesinde barındırdığı geniş arşivi 2011’de ARIT’e bağışlamıştı. Edindiği bu değerli arşivi bir bankanın kasasında saklayan ARIT, bu kaynakları imkânları ölçüsünde dijital ortama aktarıp internette araştırmacıların hizmetine sunmayı planlıyor. Hâlihazırda, bünyesinde barındırdığı Amerikan Board Heyeti kitaplığı araştırmacılara açık olan ARIT Kütüphanesi, arşivlerin de eklenmesiyle daha da zenginleşecek. Şu ana dek Amerikan Board Heyeti’nin arşivinden, ‘The Acorne’ adlı haber bülteni dahil birçok eserin taranarak oluşturulan kaynak, toplam arşivin onda birinden daha az. Gerekli maddi desteğin sağlanması durumunda, önümüzdeki birkaç yıl içinde bütün arşivi internette paylaşmayı planlayan kütüphane yetkilileri, fon arama çalışmalarını sürdürüyor.
Tarihi birikim
1964’te kurulan ARIT’e ait Arnavuköy’deki kütüphane, birkaç farklı bölümden oluşuyor. İlk katında Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi hakkında kaynakların bulunduğu binanın ikinci katında ise genellikle İstanbul’un Roma İmparatorluğu hâkimiyeti altında bulunduğu dönem ve öncesi hakkında eserler var. Kütüphanenin bodrum katında ise yalnızca ARIT yönetimi tarafından verilen özel izinle açılabilen American Board Heyeti’nin kitaplığı bulunuyor. Amerikan Board Heyeti’nin faaliyetleri hakkında zengin kaynaklar barındıran bu kitaplıkta, işgal döneminde İstanbul’da çıkan ‘The Orient’ gazetesi, 1924 ile 1990 arasında çıkarılan ‘Dear Friends’ adlı bülten, Amerikan vatandaşlarının Ortadoğu hakkında bilgi edinmeleri için hazırlanan ‘Bulletin of Near East Society’ ve 1911’den başlayarak 20 yıl boyunca Türkiye’nin ekonomik yapısıyla ilgili ayrıntılı gözlemler yayımlayan aylık ‘The Levant Trade Review’ gazetesi de bulunuyor.
American Board Kütüphanesi’nde yer alan bir başka önemli kaynak ise, 138 yıl boyunca ABD’nin dünyanın çeşitli yerlerindeki misyonerlik faaliyetleri hakkında geniş bilgiler içeren ‘The Missionary Herald’ adlı aylık dergi. İçeriğinin aşağı yukarı üçte birini Anadolu topraklarındaki misyonerlik faaliyetlerinin oluşturduğu bu dergide, Anadolu’daki Amerikan kolejleri hakkında da çarpıcı bilgiler bulmak mümkün.
‘Avedaper’
ARIT’in Arnavutköy’deki kütüphanesinin American Board kısmında yer alan bir başka ilgi çekici yayın ise 1872-1915 arasında Amerikan Board Heyeti tarafından Ermenice-Türkçe çıkarılan çocuklara yönelik ‘Avedaper Çocuklar İçin’ dergisi. Kütüphane yetkilileri, bu değerli kaynağı da dijital ortama aktarmak için maddi destek arıyor. İhtiyaç duyulan maddi desteğe ulaşabilmek için kütüphane yetkililerinin birçok dernek ve kuruluşa yönelik yaptığı sayısız girişim, şu ana dek sonuçsuz kalmış. ARIT Kütüphanesi, yine Amerikan Board Heyeti tarafından Rumca-Türkçe yayımlanan ‘Ageliaphoros Çocuklar İçin’ dergisini de arşivinde barındırıyor.
Harputlu Yetimlerin Hâmisi Amirkhanian
Amerikan Board Heyeti’nin kütüphanesinde bulunan nadir eserlerin içerisinde, ilgi çekici hikâyeler de yer alıyor. ‘The Missionary Herald’ın Haziran 1923 sayısında yayımlanan bir haberdeki kahramanlık hikâyesi gibi... 1917’de, ABD’nin Almanya’ya savaş ilan etmesiyle Osmanlı topraklarından ayrılmak zorunda kalan Amerikalı misyonerler, yıllardır himaye ettikleri okul, hastane ve yetimhaneleri geride bırakmışlardı. Amerikan Board Heyeti tarafından atanmamasına karşın, yöredeki terkedilmiş yetimhaneye sahip çıkan Vartan Amirkhanian’dan büyük bir övgüyle bahseden dergi, ABD’ye gitmeyi reddedip Harput’ta kalmayı tercih eden Amirkhanian’ı ‘kahraman’ ilan ediyor. Amirkhanian’ın 1922’de ne Osmanlı Hükümeti’nin, ne de Fransızların hükmedebildiği Kuzey Mezopotamya bölgesini aşarak Harput Yetimhanesi’ndeki 400 yetimi Halep’e sağ salim ulaştırması ise, haberin ana esin kaynağı.
Harput’un Ermeni sakinlerinden olan 1870 doğumlu Vartan Amirkhanian, Harput’taki Amerikan Fırat (Euphrates) Koleji’nde ve Maraş’ta misyonerlere ait ilahiyat okulunda eğitim aldı. Amirkhanian’ın bir süre Harput Fırat Koleji’nde din ve etik konularında dersler verdiği de arşivdeki kayıtlarda yer alıyor. ABD’ye göç ettikten sonra Connecticut’taki Hartford Seminary’de çalışmalar yapan Amirkhanian, 17 yıl boyunca Kaliforniya’nın Fresno kentindeki Ermeni Presbiteryen Kilisesi’nde yaptığı papazlık vazifesini, 1946’da vefat edene kadar sürdürdü.
