Yüzyıllara direnen bir boya: Ermeni Koşinili ya da Vordan Garmir

Antik çağda, Ararat Vadisi’nin bitki örtüsünde doğan ve yetişen küçük bir böcek, Ermeni köylüler tarafından toplanıp işlendikten sonra, koyu ve yoğun kırmızı bir boya elde etmede kullanılmış. Yüzyıllar boyunca bu doğal boya, Ermenistan'ın gururu olmuş. Herodot, Kafkas halkının asla solmayacak parlak renklere sahip güzel halılar kullandığını yazar. Tarihçi Ahmad ibn Yahya al-Baladhuri, ‘Fütûhu'l-büldân’ adlı eserinde, tarihî Artaxata (Արտաշատ) köyüne, Al-Qirmiz diye hitap eder. Köyün sakinlerinin kırmızı boya ürettiklerinden bahseder.

Eski efsaneler, Nuh'un torunları tarafından kullanılan kırmızı bir solucandan elde edilen kırmızı bir boyaya atıfta bulunur. Antik çağda, Ararat Vadisi’nin bitki örtüsünde doğan ve yetişen küçük bir böcek, Ermeni köylüler tarafından toplanıp işlendikten sonra, koyu ve yoğun kırmızı bir boya elde etmede  kullanılmış. Yüzyıllar boyunca bu doğal boya, Ermenistan'ın gururu olmuş. Çoğu zaman uzak ülkelerde "Ermeni dünyası" yerine "Kırmızı solucanın diyarı" ifadesi kullanılmış. 

Ermeni dünyasında bu kırmızı boyaya Vordan Garmir (Որդան կարմիր) adı verildi, tam tercümesi ile “Kırmızı Solucan”dır. Eski el yazmalarından alınan referanslar, boyanın Ermeni kraliyet sarayının bir ayrıcalığı olarak kabul edilen “Ermeni Koşinili” adlı böcekten geldiğini bildirmektedir. Bu böceklerin dünyada sadece 3 türüne rastlanır. Batı ve Doğu Avrupa'da yaygın olan; Ermeni, Meksika ve Polonya koşinilleridir.

Koşinil böceğinden hazırlanan koşin (yada karmin) ile, sıcak sarıdan kırmızı-mora kadar çeşitli tonlar elde etmek mümkündü. Bilim adamları, eski çağlarda, mor rengin, sadece Ararat Vadisi’nin koşinilinden elde edilen boya ile Ermeni minyatürlerine yansıdığını belirtiyor. Gerek Vagharshapat Eçmiyazin Tarih ve Etnografya Müzesi’nin arşivleri, gerek Maştots Matenadaran Enstitüsü’nde bulunan el yazmaları, bizlere bu antik boyanın göz kamaştırıcı parlak kalıntılarını gösteriyor. 

Ararat koşinili hakkında ilk yazılı kanıt, 5. yüzyılın kronoloji tarihçisi Gazar Parpetsi'nin (Ղազար Փարպեցի) yazıtlarında görülmektedir. Dünyamızda bu nadir kırmızı böcek türüne, Ermenistan, İran ve Türkiye’nin dağlık bölgelerinde rastlanmaktadır. Ermenistan'da, ağırlıklı olarak Ararat Vadisi’nde yaygındır. İslam dünyasının Pers tarihçisi Ahmad ibn Yahya al-Baladhuri, ‘Fütûhu'l-büldân’ adlı eserinde, tarihî Artaxata (Արտաշատ) köyüne, Al-Qirmiz diye hitap eder.  Köyün sakinlerinin kırmızı boya ürettiklerinden bahseder.

Çok sayıda Ortaçağ Arap kronolojilerinde, ‘Vordan Garmir’ renginden, Ermenistan'ın kuştüyü ve yünlü giysilerini  renklendirmede, ayrıca el yazmalarının çizimlerinde kullanılan قِرْمِز - (qirmiz) boyasının üretilmesinde faydalanıldığından bahsedilmektedir. Önemli bir Ortaçağ Arap coğrafyacısı olan El-Mukaddesi, Ararat koşinilinden şöyle bahseder: “Orada, Ermenistan'da ‘qirmiz’ var, bu toprakta doğan bir solucandır bu, kadınlar gelip onları dikkatlice kaplarda topluyor ve daha sonra ekmeklerin pişirildiği fırınlara yerleştiriliyor”.  1. yüzyılın Romalı yazarı Gaius Plinius Secundus, ‘Doğa Tarihi’ (Naturalis Historia) eserinde, Vordan Garmir'e Ermenistan’ın Batı pazarına ihraç edilen başlıca ürünü olarak yer vermiş. 

Kralların hediyesi
Tarih boyunca Krallar müttefiklerine bu ebedî boya ile boyanmış kumaşlar ve halılar hediye ederler. Yazıtlara geçen bir örnekte Pers Kralı Arsaces, Roma imparatoru Marcus Aurelius'a, kırmızıya boyanmış yünlü bir kumaş hediye eder. Kumaş başkentin simgesi haline gelir. İmparatorluk sarayında sergilenen ve tüm ziyaretçileri şaşırtan kırmızı kumaş hakkında söylentiler başlar. Uzak Ermenistan'da yetiştirilen ve "Garmir Vortan" adı verilen bir "solucan" dan elde edilen maddenin inanılmaz rengi hakkında herkes konuşmaya başlar.

Sibirya’da, 5. yüzyıl mezar bazilikası kazıları sırasında Altay Dağları'nda bulunan ve günümüzde St. Petersburg'daki Ermitaj Müzesi'nde sergilenen Pazyryk halısı da, renginin asırlar öncesinden kaldığını ispat ediyor. Ararat Vadisi’nin sihirli küçük böceklerinden elde edilen boya o kadar parlak ki, sanki birkaç on yıl önce boyanmış gibi. Halı neredeyse hiç bozulmamış, ilmik sıklığı ve kırmızı rengin baskın oluşu halının Ermeni geçmişini yansıtıyor. 

MÖ 5. yüzyılın antik tarihçi yazarı Herodot, Kafkas halkının asla solmayacak parlak renklere sahip güzel halılar kullandığını yazar. 15. yüzyılda Ermeni tıp literatürünü değerli eserlerle zenginleştiren büyük Ermeni hekim Amirdovlat Amasiatsi (Ամիրդովլաթ Ամասիացի) koşinil özellikleri hakkında kapsamlı bilgiler aktarmıştır.

Mıkhitarist Rahip Gevond Alishan (Հայր Ղեւոնդ Ալիշան) 1890 yılındaki ‘Ayrarat’ kitabında, aslında Ararat kοşinili olmayan bir böcek resmi sunar. Çizim muhtemelen tamamen farklı bir cinsten olan Meksika koşinilidir (Coccus cacti). 1890’ların uzak Surp Ğazar’ında Alishan'ın Ararat böceği ile tanışma fırsatı olmadığı açıktır.

Yüzyıllara direnen bir boya
‘Vordan Garmir’in ünü yalnızca renginin parlaklığından ve lüks görünümünden kaynaklanmaz. Aynı zamanda ışığın, zamanın, ısının ve nemin tahribatına karşı inanılmaz direnci de bu üne katkıda bulunur. Bu sayede koşinil ile yapılmış minyatürler ve tuvaller,  hala parlaklığıyla büyülüyor. Kobayr'daki (Քոբայր) 12. yüzyıla ait manastırda korunan freskler, yüzyıllardır güneşe, yağmura, rüzgâra maruz kalmalarına rağmen, dayanıklılıklarını bu boyaya borçlular. 13. yüzyıldan kalma Noravank (Նորավանք) manastırında, Surp Krikor şapelinin tavanındaki dekorasyonda ve Azat Nehri’nin vadisinde bulunan Geghard (Գեղարդ) manastırındaki 12. Yüzyılın haçkarlarında olduğu gibi.

Atalarımızın iki bin yıldan fazla bir süredir koruduğu ve nesilden nesille aktardığı bu boyanın sırrını sadece Ermeni ustaları biliyordu. Ararat Vadisi’nin koşinili, Ortaçağ Ermeni minyatürlerine, manastır ve kiliselerin duvar resimlerine sonsuz hayat vermenin yanısıra, kozmetik ve tedavi edici ilaçların hazırlanmasında da kullanılmıştır. Ateş düşürücü, antiseptik ve kontraseptif olarak da faydalanılır. Ortaçağ'da, kraliyet ve aristokrat ailelerden gelen kadınlar, yalnızca koşinil içeren kremler ve yağlar kullandılar. Bu ürünlerin nemlendirici, yenileyici ve bakterisidal etkileri vardı. Krallar ve prensler için gençliği geri kazandıran, uzun ömür, zihinsel ve fiziksel güç veren özel balsamlar yapılırdı. Başka bir kullanım alanı ise mürekkep olacaktı. Antik ve Ortaçağda, Doğu ve Avrupa'nın kralları ve din adamları, yalnızca Ararat Vadisi’nin koşinilinden gelen kırmızı mürekkeple evraklarını imzalardı. Rönesans döneminde bu boyadan elde edilen kırmızı renk tonu Leonardo da Vinci, Rembrandt ve Michelangelo tarafından kullanılmıştır.

Meksika ve  Polonya koşinilinin öne çıkması
Büyük Ermenistan’ın tarihine son verdiği dönemlerden sonra Vordan Garmir üretimi azaldı ve 17. yüzyıl başlarında neredeyse sona erdi. Yerini Meksika ve Polonya’da üretilen böceğe bıraktı. Bu boyanın kalitesi Ararat vadilerininkinden daha düşük olmasına rağmen, Meksika koşinili yılda 5 nesil üretilebiliyor ve kırmızı boya ihtiyacını çok daha ucuza karşılıyordu. 19. yüzyılda, yapay renklerin icadı, tarifi zaten kaybolmuş olan eşsiz Ermeni teknik bilgisini aştı. Ancak zaman, sentetik renklerin doğal olanlardan daha az sabit olduğunu ve insan sağlığı için güvenli olmadığını göstermiştir.

1930'larda Ermenistan'daki Sovyet hükümeti, tarihi Vordan Garmir üretimine başlamak için çaba sarf etti. Ancak bu çabalar savaş nedeniyle kesintiye uğradı. Proje 1971'de yeniden başlatıldı, ancak hiçbir zaman endüstriyel hacimlere ulaşmadı. 1987'de Ermenistan'ın Armavir eyaletinde Vordan Garmir Devlet Rezervi kuruldu, ancak bu çaba da gelecek getiremedi. 

Yeni çalışmalar
Kumlu toprakların yoğun şekilde işletilmesi sonucunda koşinil yayılımı önemli ölçüde azalmıştır. Koruma altına alınması amacıyla, bu böceğin yapay koşullarda çoğaltılması için çalışmaların yapıldığı Armavir bölgesinde tekrar bir rezerv oluşturuldu. Günümüzde sırrı henüz tam olarak çözülemeyen boyayı tekrar elde etme yönteminin bulunması için çalışmalar yapılıyor. Yerevan'daki Ararat Koşinili Laboratuvarı, toprak örneklerinin saklandığı, termostatlar ve cam kavanozlar ile dolu iki odasında bu antik böcek türünü tekrar hayata geçirmek için çalışmalar yapıyor. Laboratuvarın çalışanı olan Nora Mıgırdiçyan, Ararat koşinili hakkında saatlerce konuşabilir.

Böcek popülasyonu her yıl azalırken, Vordan Garmir üretilen Ermeni koşinili, nesli tükenmekte olan türlerin bulunduğu Kırmızı Kitapta listeleniyor ve yok olma tehlikesiyle karşı karşıya. Ararat kοşinilinin bilimsel adına Porphyrophora hamelii, Armenian cochineal ve Ararat scale olarak da rastlayabilirsiniz.

Kaynaklar

- Brandt J. F. (1833) Zur Naturgeschichte der Cochenille. Ueber die Cochenille Armeniens. In Brandt J. F., Ratzeburg J. T. C. (1833) Medizinische Zoologie, pp. 355-356.

- Futūḥ al-buldān / Aḥmad ibn Yaḥyá al-Balādhurī.

- Нерсес Архиепископ (1833) Об Араратской кошенили. Собрание актов, относящихся к обозрению истории армянского народа, ч. 2, 1838.

- Hamel J. (1835) Über Cochenille am Ararat und über Wurzelcochenille im Allgemeinen. In Mémoires de l'Académie impériale des sciences de St.-Pétersbourg. sér. 6, pp. 9-64.

- Гамель И. Х. (1835) Об араратской кошенили; Извлечение из сочинения акад. Гамеля, напеч. в Записках Императорской Академии наук.

- Гамель И. Х. (1838) Об араратской кошенили. Собрание актов, относящихся к обозрению истории армянского народа, ч. 2, 1838.

- Кошениль. В кн. Шопен И. (1852) Историческій памятникъ состоянія Армянской области.

- Ալիշան Ղ. (1890) Որդն կարմրոյ ի Մասիս. Այրարատ.

- Porphyrophora hameli. In: Blanchard R. (1883) Les Coccides Utiles. In Bulletin de la Societe Zoologique de France.

- Բեկհովսեփյան Լ. (1932) Արարատյան վորդան կարմիրը յեվ նրա արդյունաբերական ոգտագործման հնարավորությունները. Սոցիալիստական ագրոնոմիա. Գիրք առաջին.

- Аветян А. С. (1940) К вопросу о кошенили в Армении. В жур. Изв. Арм. Фил. АН СССР, № 4–5.

- Porphyrophora. В кн. Борхсениус Н.С. (1950) Червецы и щитовки СССР. (Coccoidea).

- Ավդալբեգյան Ս. Թ. (1962) Որդան Կարմիրը և նրա տարածման վայրերը Արարատյան դաշտավայրում. ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր բիոլոգիական գիտությունների, 15 (7). pp. 89-94.
- Ter-Grigoryan M. A. (1976) The morphology of Ararat cochineal Porphyrophora hamelii. In: Biological Journal of Armenia, v. XXIX, 3

- Mkrtchyan, L. P. Sarkisov, R. N. 1985. The biology and reproduction of the Ararat cochineal Porphyrophora hamelii Brandt (Homoptera, Coccinea, Margarodidae). Inst. Zool., AN Armyanskoi SSR, Yerevan, USSR, 157 pp. (in Russian)

- Սարկիսով Ռ. Ն. ուրիշ. (1991) Արարատյան որդան կարմիրը և նրա բազմացումը արհեստական պայմաններում /Սարկիսով Ռ. Ն., Մկրտչյան Լ. Պ., Զախարյան Վ. Ա., Եր.։ Հայաստանի ԳԱ հրատ., 81 էջ.

- Ben-Dov Y (1993) A Systematic Catalogue of the Soft Scale Insects of the World (Homoptera: Coccoidea: Coccidae). Sandhill Crane Press, Gainesville, FL, 536 pp.

- Porphyrophora hamelii In: García Morales M., Denno B. D., Miller D. R., Miller G. L., Ben-Dov Y., Hardy N.B. (2016)