Okul kitaplarında engellilerin nasıl temsil edildiğini araştıran “Ders Kitaplarında Engellilik” araştırmasına göre engellilik hastalık ve kusurluluk olarak ele alınıyor, sık sık ‘yardıma muhtaç’ vurgusu yapılıyor. Engellilerin toplumsal yaşama eşit düzeyde katılmalarını sağlayacak düzenlemelerin eksikliğine ise pek değinilmiyor.
Okul kitaplarında engellilerle ilgili nasıl bir algının aktarıldığını araştıran bir çalışma çarpıcı veriler ortaya koydu. İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyoloji ve Eğitim Çalışmaları tarafından hazırlanan “Ders Kitaplarında Engellilik” araştırmasına göre engellilik hastalık ve kusurluluk olarak ele alınıyor, sık sık ‘yardıma muhtaç’ vurgusu yapılıyor. ‘Sağlıklı’ olmak normal olmakla eşleştirilirken engellilerin toplumsal yaşama eşit düzeyde katılmalarını sağlayacak düzenlemelerin eksikliğine ise pek değinilmiyor.
İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyoloji ve Eğitim Çalışmaları Uygulama Araştırma Merkezi (SEÇBİR) ve Toplumsal Haklar ve Araştırmalar Derneği’nin (TOHAD) hazırladığı, “Ders Kitaplarında Engellilik” çalışması kapsamında 68 kitap tarandı. Bu kitaplar arasında 1-8. sınıf Türkçe, 1-3. sınıf Hayat Bilgisi, 4-8. sınıf Sosyal Bilgiler ders ve öğrenci çalışma kitaplarının yanı sıra 4-12. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi , 9. sınıf Sağlık Bilgisi, 8. sınıf Vatandaşlık ve İnsan Hakları ders kitapları var.
Araştırma sonuçları kitapların eskiye nazaran engellilere daha fazla yer vermekle birlikte toplumsal önyargıları besleyici, ayrımcı örneklerle dolu olduğunu ortaya koydu.
İncelenen kitaplarda 80 kez ‘engelli’, ‘sakat’ ve ‘özürlü’ kavramları geçiyor. Rapora göre engellilik kitaplarda genellikle ‘Farklılıklarımız’ başlığı altında ele alınıyor. Kusurlarına, eksikliklerine rağmen engellilerin farklılıklarını kabul etmek gerektiği gibi acıma duygusu uyandıran ifadelere yer veriliyor. Çalışmada bu tür ifadelerin engelliliğe dair olumsuz yargı kalıplarını pekiştirici nitelikte olduğu vurgulanıyor.
Hak temelli yaklaşım yok
Ders kitaplarındaki metinlerin ve görsellerin hemen tamamında engelliler kendi başlarına sokağa çıkamayan, karşıdan karşıya geçemeyen, çalışamayan insanlar olarak resmediliyor. Bu durumun sebebi olarak da insanların engelli olmaları gösteriliyor. Engellilerin toplumsal yaşama eşit düzeyde katılmalarını sağlayacak düzenlemelerin eksikliğine ise pek değinilmiyor. Kitaplar hak temelli yaklaşımdan bir hayli uzak. Engellilere karşı yardım kavramına temelli bir yaklaşım hâkim. Eşitlik kavramı engellilik bağlamında hiç kullanılmıyor.
Sadece Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi kitaplarında iyi örnekler var
Özellikle Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi kitaplarında engelli bireyler yardıma muhtaç bir toplumsal grup olarak görülüyor ve ‘hasta, yaşlı, güçsüz, yoksul, düşkün, yetim’ gibi kavramlarla bir arada kullanılıyor. Az da olsa iyi örnekler de mevcut. Bunlara Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi ders kitabında rastlanıyor. Sosyoloji ders kitaplarında ise ‘engelli’ kavramı hiç geçmiyor.
Araştırmadan çıkan genel bulgulardan bazıları şöyle:
- Türkçe ders kitaplarında özellikle okuma metinlerinde kör/sağır/dilsiz olarak nitelenen karakterler bu durumlarına rağmen ‘iyi insanlar’ olarak resmediliyor.
- Sakatlık terimi, daha çok “kaza sonucu sakat kalma” gibi tıbbi kavramsallaştırmalarla yer alırken sakat bireyler bakıma muhtaç kimseler olarak görülüyor.
- Kitaplarda “engellilerin topluma kazandırılması” ifadesine sık rastlanılıyor. ‘Topluma kazandırma’ yaklaşımı, engelliliğe yönelik yardım ve acıma kalıpyargılarını besler nitelikte.
-8 kitapta, belirlenen kavram listesi ve görseller doğrultusunda hiçbir bulguya rastlanmadı.
- İncelenen 68 kitabın 34’ünde engelli, sakat, özürlü kavramlarına ve engellilikle ilgili görsele yer verilmemiş.
Raporun tamamına buradan ulaşabilirsiniz.
