Ermenice basında 1893 Malatya depremi

Arşag Alboyacıyan’ın ‘Malatya Ermenileri’ kitabı Aras Yayıncılık tarafından Türkçe'ye çevrildi ve okuyucuları ile buluştu. 29 Ocak’ta Aras Yayıncılık Yesayan Salonunda bu kitabın tanıtımını yapacaktım. Sunum tarihinde küçük bir değişik oldu ve 6 Şubat’a ertelendi. Bu sırada 1893 Malatya depremi neredeyse 120 yıl sonra tekrarladı. Elazığ, Malatya ve çevresinde yüzlerce bina yerle bir olurken pek çok can kaybı yaşandı. Malatya Ermenileri kitabında 1893 depremi önemli bir yer tutuyor. Alboyacıyan Malatya ve çevresinin jeolojisinden başlamak üzere benzeri pek çok konuyu işliyor, yararlandığı ve her biri yol gösterici nitelikte olan yüzlerce eser adına yer veriyor. Malatya ve çevresi ile ilgili yazılan tüm Ermenice hatıratlarda, araştırmalarda 1893 depremi ilk gününden itibaren adım adım yer almış. Deprem aynı zamanda dönemin Ermenice gazetelerine de yansımıştır. Detaylarına girmeden bu gazetelerden sadece dördüne yansıyan haberlerden küçük bir seçki hazırladık.

ARMENİA (Ermenistan)
(1885-1923 yılları arasında Mıgırdiç Portukalyan tarafından Van’da kurulan Hayots Hayrenasiragan Miyutyun’un -Ermeni Yurtsever Cemiyeti- yayın organı olarak
Marsilya’da yayımlanır.)

18 Mart 1893, Cuma, sayı: 60
DEPREM
İstanbul gazetelerinden Malatya ve Hısnımansur’da bir deprem gerçekleştiği, çok sayıda bina ve kamu yapısının yıkıldığını  okuduk. Yıkıntılar altında ölüler bulunmaktadır. Halk şu an  çadırlarda barınmaktadır. Hükümet zarar görenlere İstanbul’dan parasal yardım göndermiştir. Zarar görenler için Harput ve çevresinden de 100.000 kuruş kadar  yardım toplanmıştır.

25 Mart 1893, Cuma, sayı: 62
(İSTANBUL GAZETELERİNDEN DERLENEN)
Patrikhane Malatya Ermeni Ruhani Önderliğine bir telgraf çekerek depremin yarattığı zarar ve kazazedelerin durumu hakkında detaylı bilgi istedi. Aynı zamanda Sultan’ın Malatya’ya parasal yardım gönderdiğini ve zarar görenlere yardım edilmesini emrettiğini, Ruhani Önderliğin kendilerine bağlı aileleri ziyaret etmelerini, onları teselli etmelerini istemiştir. Malatya kilisesi ve okulu da kısmen yıkılmıştır.

20 Nisan 1893, Cumartesi, sayı: 64
Arapgir ve Harput’tan İstanbul gazetelerine gönderilen mektuplar influenza ve dang hastalıklarının halk arasında yayılmaya başladığını bildirmektedir. Bu iki kazada da şiddetli sarsıntılar hissedilmişti. 

20 Mayıs 1893, Cumartesi, sayı: 73
Resmi bir rapora göre Malatya depreminde 885 kişi ölmüştür. Bunlardan 131’i Malatya merkezde, kalanlar ise Hısnımansur (Adıyaman), Behesni, Kahta, Akçadağ ve köylerinde vefat etmiş ayrıca 164 kişi de yaralanmıştır. Adı geçen kazalarda 23 beygir, 147 katır, 613 öküz, 291 inek, 56 eşek ve 8890 koyun ve keçi olmak üzere toplam 10.020  hayvan yıkıntılar altında kalarak telef olmuştur. Telef olan hayvanların 3547’si Malatya sancak merkezine bağlı köylere, 3934’ü Hısnımansur’a, 1972’si Kâhta’ya, 299’u Behisni’ye ve 268’i Akçadağ’a aittir.   7262 göz oda, 2719 ev yıkılmış ve harabeye dönmüştür. 9231 göz oda, 1345 ev kısmen yıkılmış, 2195 ev ise küçük hasarlar görmüştür. 274 dükkan yıkılmış, 64 dükkan kısmen yıkılmış, 936 dükkan ise kısmi zarar görmüştür. 31 cami yıkılmış, 95 kısmen ve 13’ü ise zarar görmüştür. 5 Ermeni okulu yıkılmış, ikisi zarar görmüştür. 9 Türk okulu tamamen, 2 okul kısmen yıkılmış ve 14 okul ise zarar görmüştür. Bir kışla tamamen yıkılmış, biri zarar görmüş, bir hükümet konağı, bir kışla ve bir redif ambarı, bir zabıta dairesi, 3 telgrafhane kısmen yıkılmış ve zarar görmüş, 3 hamam tamamen, 2 hamam kısmen yıkılmış, bir hamam ise zarar görmüştür.
3 Nisan tarihinde Malatya’dan yazılan bir mektupta sele yol açan yağmurların devam ettiğini, havanın soğuk ve yoksulluğun şiddetli şekilde hüküm sürdüğünü, ulaşan parasal yardımların yeterli olmadığı yazmaktadır. Deprem sarsıntılarının devam ettiği ancak zararsız olduğu, ancak Malatya’dan 8 saat uzaklıktaki iki tepenin birbirine çarparak aralarında bulunan bir köyün halkıyla birlikte yok olduğu bildirilmektedir. 


HAYRENİK (Vatan)
(İstanbul’da 1870-1896; 1909-1910 yılları arasında, günlük siyaset ve ticaret gazetesi olarak yayınlanmıştır. Arpiar Arpiaryan; Levon Paşalyan. Vahan Tekeyan; Yervant Odyan gibi pek çok aydın gazete için çalıştı. Dönemin önde gelen gazetelerinden biridir. Halkçı bir yayın politikası izledi ve istibdat rejimi tarafından sürekli baskı gördü. Batı Ermenilerinin sosyal ve kültürel yaşamını ele aldı. Ermeni halkının maddi ve manevi bakımdan ilerlemesinde önemli rol oynadı.)

3 Mart 1893, Çarşamba, sayı: 406
Deprem Malatya’da adeta süreklilik arz etmeye başladı. Pazar günü de üç yeni sarsıntı gerçekleşti. Pek çok bina, ki daha önceki sarsıntılardan zarar görmüştü, bu sefer tamamen yıkıldı. 
Hısnımansur’a gönderilen komisyon bir rapor hazırladı. Bu rapora göre Hısnımansur’un 19 köyünde 200 ev yıkılmış, 99 kişi ölmüş, 7 kişi yaralanmış. Ayakta kalan evlerden çoğu da yağmurlardan zarar görerek yıkılmaktadır.
Talihsizliğin ne kadar büyük olduğuna dair belli bir bilgi yok. Kar ve sel yolları kapamış, köprüler de yıkılmış, çeşitli bölgelere gönderilen görevliler merkeze dönemediği için sağlıklı veri alınamamaktadır.  

15 Mart 1893, Çarşamba, sayı: 418
Punç (Demet) gazetesi, Malatya’dan gelen bir mektubu yayınlamakta ve gerçekleşen deprem hakkında acılı haberler vermektedir.
28 Şubat Perşembe gecesi, saat yedi otuzda, tüm sakinlerin  zaten yatmış olduğu bir saatte, şehrin her noktasında evler, dükkanlar, hamamlar, camiler yıkan bir deprem gerçekleşti.
Fakat bu felaket Perşembe öğle saatlerinden itibaren işaretler vermeye başlamıştı. 
Perşembe günü ardı ardına 5-6 sarsıntı gerçekleşerek yüreklere korku salmıştı. Ancak hiç kimse, bir gece şehrin yıkılışı ile uyanacağını aklından geçirmemişti.
Zararlar hesap edilemez boyutta. 
Ermeni mahallesinin Kharaza olarak bilinen tarafındaki evlerin tümü viraneye dönüştü ve her birinden iki, üç, dört ve yediye varan ölü çıkarıldı. Ağlayacak birinin dahi kalmadığı evler bile var. 
Punç muhabiri Malatya’da 4-5000 evin yıkıldığını,  3-4000 evin de hasarlı durumda olduğunu ve 200 kişinin de öldüğünü bildirmektedir. Hem insanların hem de yıkılan binaların dörtte üçü Ermenilere ait.
Protestanların ibadethaneleri ve Katoliklerin kilisesi ağır hasar görmüş, Ermenilerin merkez kilisesinin sıvası tamamen dökülmüş, duvarları da yer yer çatlamıştır. 18 yıl sonra kubbesi tamamlanan Surp Yerortutyun kilisesinin de kubbesinde çatlak oluşmuştur. Surp Pırgiç manastırında bulunan şapel  ve odaları da yıkılmıştır. Okullarda da artık eğitim görmek olanaklı değil. 


MASİS (Ağrı Dağı) 
(1852-1908 yılları arasında Garabed Ütücüyan tarafından İstanbul’da siyaset, felsefe, ekonomi gazetesi  olarak yayımlandı. Krikor Zohrab, Dikran Arpiaryan, Mikayel Şamdancıyan, Püzant Keçyan, Reteos Berberyan, Hrant Asadur gibi pek çok aydın gazete için çalıştı.)

3 Nisan 1893, sayı: 3986
Malatya ve çevresindeki sarsıntılar devam etmektedir. 22 Mart’ta Hısnımansur ve üç köyünde ve Husma kazasında kuvvetli bir sarsıntıdan sonra kırk kadar ev, bir ahır tamamen yıkılmıştır. İnsan kaybı bulunmamaktadır. Diyarbakır’dan felaketzedelere yirmi bin kuruş yardım gönderilmiştir. 

17 Nisan 1893, sayı: 3987
Malatya depremi nedeniyle oluşan felaketler için özel bir komisyon tarafından hazırlanan rapora göre toplam 885 kişi ölmüş, 164 kişi yaralanmış, 7262 göz oda ve 2719 ev tümüyle viraneye dönmüştür. 10020 çeşitli hayvan ise yıkıntılar arasında kalarak yok olmuştur. 31 cami tamamıyla viraneye dönüşmüş, 95 cami kısmen yıkılmış ve 13 cami ise kısmen zarar görmüştür. 

5 Haziran 1893, sayı: 3994
Suriye’de de Malatya felaketzedeleri için bir yardım kampanyası açılmış ve toplanan 20000 kuruş yerine ulaştırılmıştır. 

PUNÇ (Demet) 
(1866-1908 yılları arasında İstanbul’da farklı periyotlarda siyaset ve sağlık gazetesi olarak yayınlanır. Sahibi-Müdürü: Hampartsum Alacacyan)

6 Mart 1893, Cuma,  sayı: 2348
Resmi bir rapora göre Harput vilayeti merkezi Harput Sancağında, Keban, Arapgir, Agn [Egin, Kemaliye] ve Hozat’ta deprem hafif yaşanmıştır. Ancak Malatya Sancağında güçlü hissedilmiştir. Çok sayıda bina yıkılmış ve fazla sayıda insan ölmüştür. Hısnımansur kazasında da pek çok ev ve diğer yapılar yerle bir olmuştur. Yıkıntılar arasından 22 ölü ve 2 yaralı çıkarılmıştır. Akçadağ kazası merkezi Arga’da da evlerin tamamına yakını yerle bir olmuş birkaç hayvan yıkıntı arasında kalmıştır. Kazanın dağ tarafında yer alan iki köyde 10 köylü yıkıntı altında kalmış ve ölmüştür. Şahablı köyünde de birkaç ev yıkılmıştır. Malatya’da tekrar şiddetli bir sarsıntı olmuş ve zarar görmedik yapı kalmamıştır. 3500 kadar evin üçte biri tamamen, Ermeni okulu ve kilisesi kısmen zarar görmüş, Protestan ibadethanesi ve kalan evler de yıkılacak duruma gelmiştir. Kazanın dokuz köyünde erkek ve kadın 33 kişi ölmüş, bir kişi yaralanmış, 160 ev yıkılmış ayrıca 396 hayvan da telef olmuştur. Kahta da üç evin duvarları yıkılmış, birkaç evin duvarları zarar görmüş ve 16 köy yerleşiminde erkek kadın 125 kişi ölmüş, 279 ev yaşanmaz hale gelmiş, 1106 hayvan telef olmuştur. Sultan, depremi duyar duymaz her tür olanağın seferber edilmesini emretmiş ve gecikmeden zorda olanlar için çadır gönderilmiştir. Harput Vilayeti’nde 55000, Diyarbakır Vilayetinde 46000 kuruş yardım toplandı, ayrıca Sultanın emri ile de 5000 lira yardım yapıldı.       

13 Mart 1893, Cuma,  sayı: 2349
Bu ayın 18’inde Perşembe öğle saat iki idi. Sabah duası yeni bitmiş ve insanlar çarşıya yeni gidiyor, öğrenciler henüz okulu doldurmamıştı. Bizler de okulda bulunuyorduk. Okulun devasa binasının sarsılması ve camların parçalanması ile birlikte yüz kadar çocuğun yarattığı kargaşa arasında birinin “deprem”, “aman anam deprem”, diğerinin “aman babam” çığlıkları arasında “okulumuz yıkılıyor, altında kalacağız” çığlıklarıyla kurtuluşu öğretmenlerin kucağında arayanlar yanında, kurtulmak için kendilerini ikinci kattan atmaya çalışanların imdadına sarsıntının durması yetişti. Çocuklar evlerine gitmeleri için serbest bırakıldı. Çeyrek saat sonra bir sarsıntı daha gerçekleşti. 19 Şubat Cuma gecesi saat yedi, insanlar gündüz gerçekleşen sarsıntıdan  ne can, ne de mal kaybına uğramıştı, bu nedenle derin bir uykuya dalmışlardı. Bu sefer güçlü bir sarsıntı ile kendilerini dışarı atamadan duvarların yıkıntıları altında kaldılar. 

20 Mart 1893, Cuma,  sayı: 2350
Malatya’daki depremler zaman zaman şiddetli, zaman zaman ise hafif sarsıntılarla      
gece günüz devam ediyor. Sağlam binalardan birkaçının daha yıkılmasından sonra Surp Yerortutyun kilisesinin kubbesi altına girme umudu da söndü. Dünkü sarsıntıda Surp Harutyun kilisesi de zarar gördü. Eski Melidine’de Surp Isdepanos adıyla inşa edilen bin yıllık şapel de yıkıldı. Yerel tüccarlardan Yazıcıyan Kardeşlerin taş ambarları ve herbiri 500 liraya tamamlanabilen belediyenin üç dükkanı da tamamen yıkıldı. Okullar hala kapalı, çocuklar ortalıkta sefil oldular.