Azerbaycan ile Ermenistan arasında geçen yıl 13 Eylül’de çatışmalar yaşanmış, sivil alanlar zarar görmüş ve insanlar Ermenistan’ın Jermuk şehrinden çıkmak zorunda kalmıştı. Azerbaycan, çatışmalar esnasında esir düşen Ermenistan askerlerini 4 Ekim’de ülkeye iade etmişti.
Savaş esirlerinin Ermenistan’a döndükten sonra askeri personel tarafından ‘kendilerini öldürmeyip esir düştüklerine’ dair psikolojik baskı ve şiddet gördüğü ve kapsamlı fiziksel, psikolojik destek sağlanmadan tekrar askere gönderilmek istendiğine dair tanıklıklar basına yansımış ve toplumda geniş yankı uyandırmıştı. Daha önce sayfalarımızda yer verdiğimiz bu haberin izini sürüp, bu sefer, yaşananları, savaş esirleri ve aileleriyle doğrudan çalışan ve hukuki destek sağlayan Helsniki Yurttaşlar Derneği’nin Vanadzor ofisinden Artur Sakunts’tan dinledik.
Çalışmalarınızda neler yapıyorsunuz?
13 Eylül 2022 tarihli çatışmalar sonrasında, Helsinki Yurttaşlar Derneği (HYD) Vanadzor Ofisi’ne dört askerden başvuru aldık. Bu askerler çatışma esnasında Azerbaycan’a esir düşen, ardından Ermenistan’a iade edildikten sonra fiziksel veya psikolojik rehabilitasyon uygulanmadan tekrar askere gönderilecek kişilerdi. Esaret altında işkence ve insanlık dışı muamelelere maruz kalan askerler, fiziki yaralarının yanı sıra psikolojik olarak da iyileşmiş değillerdi. Ancak, buna rağmen Ermenistan’a geri gönderildikten yaklaşık bir ay sonra askerlik hizmetine geri dönmek zorunda kalacaklardı.
HYD Vanadzor Ofisi, askerlerin hizmete iade edilmesi konusunda Ermenistan Savunma Bakanlığı’na başvurdu. Sonuç olarak, üç askerin askerlik hizmetine geri dönmesinin uygun olmadığına karar verildi. Bir askerin sağlık kontrolleriyse sürüyor.
Savaş esiri askerlere ve ailelerine HYD Vanadzor Ofisi tarafından hukuki destek sağlandı. Avrupa İnsan Hakları Merkezi’nin (AİHM) savaş esirleri ve aile üyelerinin haklarının korunmasına yönelik maddesine uygun olarak dört acil tedbir uygulanması için başvuru yapıldı. Ermenistan’a iade edilen savaş esirlerinin psikolojik rehabilitasyon süreci şu anda sürüyor. Esaret sırasında öldürülen ve cenazesi Ermenistan’a iade edilen bir savaş esirinin vakasında, esirin aile üyelerinin haklarının korunması için AİHM’ye başvuru yapıldı. Ermenistan Cumhuriyeti’ne iade edilen savaş esirlerinin haklarına yönelik çalışmalarımız askerlerin göreve iade edilme süreçleri çerçevesinde Savunma Bakanlığı ile de devam ediyor.
Savaş esirlerinin Ermenistan’a iade edildikten sonra şiddet görmeye devam ettiklerine dair aile tanıklıkları haberlere yansıdı. Nasıl bir şiddetten bahsediliyor?
Askerlere, Ermenistan’a döndükten sonra askerî hastanede tedavileri esnasında birkaç gün içerisinde tekrar askere gönderileceklerinin söylenmesini şiddet olarak görebiliriz.
Keza psikolojik ve fiziksel anlamda tedavi edilmeden askere geri alınanlara veya bunun olacağına dair sürekli konuşmalara maruz kalanların da şiddete uğradığını söyleyebiliriz. Çünkü psikolojik destek olmadan askerlik hizmetine geri gönderilen vakalarda birkaç gün içerisinde ikinci bir travma ile hastaneye yatırılan durumlar yaşandı.
Ermenistan’a iade edilen savaş esirlerine, askeri personel tarafından “Neden el bombasıyla kendinizi patlatmadınız da esir düştünüz?” gibi baskılar yapıldığına dair aile tanıklıkları var. Size başvuran kişilerde benzer durumlar var mıydı?
Hayır, bize başvuranlar arasında böyle bir tutumla karşılaşan olmadı.
Ülkesine iade edilen savaş esirlerinin askerliğe geri gönderilmesi hak ihlali midir?
Uzmanlara göre psikolojik ve fiziksel rehabilitasyonun uzun ve zorlu bir süreç olduğu göz önüne alındığında, esaretten geri dönen askerlerin tam ve etkili bir fiziksel ve psikolojik rehabilitasyon almadan askere gönderilmemesi gerektiği açıktır.
Bu durumda devletin yükümlülüğü, esaretten dönen askerlere ilişkin tüm sorunların derinlemesine incelenmesi ve analizi sonucunda, kanunlara tâbî bir şekilde ancak etkili fiziksel ve psikolojik rehabilitasyon sonrası askerliğe geri dönmelerini sağlamak. Fakat bu fiilen yapılmıyor, bu, kanunun olmayışından da kaynaklanıyor.
Yaptığınız çalışmalardan yola çıkarak, iade edilen savaş esirleri etkili fiziksel ve psikolojik destek, rehabilitasyon alıyor mu?
HYD Vanadzor Ofisi’ne başvuran askerler devletin psikolojik destek sağladığını, psikologların çalışmalar yürüttüğünü belirtiyor. Ancak bu çalışmanın etkinliğine dair herhangi bir bilgi, paylaşım yok.
Psikolojik destek uzun süre sağlanmalı. Uzmanlar, bu tarz süreçlerin uzun soluklu olması gerektiğini vurguluyor.
Resmî çevrelerin, Savunma Bakanlığı’nın tutumu nedir?
2020’deki İkinci Karabağ Savaşı esnasında esir düşmüş ve ülkesinde geri gönderdikten sonra tekrar askerliğe alınan bir savaş esirinin vakasından bahsedebilirim. Ermenistan Cumhuriyeti Savunma Bakanlığı, askerin subay-terapistin yürüttüğü çalışmalara paralel askerliğe devam edebileceği düşüncesindeydi. Savunma Bakanlığı, askerin ‘askeri birimde olumsuz yönleriyle öne çıkmadığını, iradesinin yüksek olduğunu ve yeterli davranış gösterdiğini’ bildirerek, ‘hizmetten sonra uyumsuz olduğunu, yüksek kaygıya sahip olduğunu, kişisel kaygı seviyesinin ise ortalama düzeyde olduğunu’ söylemişti.
Demek ki çok sübjektif olan ‘yüksek irade ve yeterli davranış’ değerlendirmesi esaret altında işkence gören askerlerin tekrar askerliğe alınması için yeterli görülmüştü.
Fakat 2020’deki savaş sırasında esir düşenlerden farklı olarak 2022’deki çatışmalarda esir düşen ve ardından ülkeye iade edilen savaş esirlerinin çoğu tekrar askerlik yapmaktan muaf tutuldu.
