1915 sonrası Rusya’ya sığınanların tarihi

Asya Darbinyan, New Jersey’de bulunan Stockton Üniversitesi'nde, Holokost ve Soykırım Çalışmaları Doktora Sonrası Araştırmacısı. Kısa bir süre önce, Strassler Holokost Merkezi ve Clark Üniversitesi Soykırım Araştırmaları Merkezi'nde, tezini vererek doktorasını aldı ve Ermenistan'dan, Ermeni Soykırımı çalışmalarında doktorasını alan ilk kadın tarihçi olma unvanını kazandı. Asya Darbinyan ile çalışmasını konuştuk.

Tez, Asya Darbinyan’ın ‘Rus İmparatorluğu’nun Ermeni Soykırımı'na Tepkisi’ başlığı altında yaptığı araştırmaları kapsıyor. Darbinyan, Birinci Dünya Savaşı döneminde Kafkas bölgesindeki, mülteci krizini incelemiş, Osmanlı İmparatorluğu'nun doğu bölgelerinde yaşayan, evlerinden kaçmak zorunda kalan Ermeni mültecilerin kaderini  araştırmış ve sonunda Rus ve yerel grupların, Ermeni yardım komisyonları ve örgütlerinin yardımlarıyla, Transkafkasya'ya sığınmalarını kaleme almış. Bu çalışma, Moskova, St. Petersburg, Tiflis, Yerevan gibi arşivlerde yer alan kullanılmamış kaynaklardan ve aynı zamanda Birinci Dünya Savaşı sırasında hayatta kalabilmiş, kadın erkek ve çocuklardan oluşan, mülteci mağdurların verdiği mücadelelerden faydalanılarak hazırlanmış. 

Neden Soykırım konusu içinde olmak istediniz?
Doktora derecemi almama rağmen, on yıldan fazla bir süredir, Ermeni Soykırımı ve İnsani Yardım Tarihi üzerine araştırmalar yapıyordum. 2013 yılında, Yerevan Ermeni Soykırımı Müzesi ve Enstitüsünden, Clark Üniversitesi Strassler Merkezi’ne geldim. Soykırım Müzesi’nde beş yıl boyunca, Kıdemli Araştırma Görevlisi ve Müdür Yardımcısı olarak çalıştım. Orada bulunduğum sure içinde, soykırım sırasında ve sonrasında Ermeni yetimlerine yapılan insani yardım konusunda araştırmalar yaptım ve dünyanın birçok yerinden müzeye gelen ziyaretçilere bir sergi ile sundum. Birçok Ermeni gibi, benim de soykırımla bağlantılı bir aile hikayem var. Aslen Ardahanlı olan büyükbabam, Andranik Darbinyan, soykırımdan kurtulanlardan biri idi. Bu nedenle, tüm çocukluğum ve gençliğim, ailemin kaçış, kayıp, ve hayatta kalma hikayelerini dinleyerek geçti.

Temel olarak neyi anlatmaya çalışıyorsunuz?
Soykırım çalışmaları alanında bulunmamın en önemli nedenlerinden biri, geçmişimiz hakkında çalışmanın ve öğrenmenin çok önemli olduğuna inanmamdır. Stockton Üniversitesi’nde, 19. yüzyılın sonlarında Osmanlı İmparatorluğu'ndaki tarihsel gelişmeler hakkında, öğrencilere ders veriyor, bir hükümet tarafından teşvik edilen ve desteklenen bir eşitsizlik ve güvensizlik atmosferinin, bir veya daha fazla kişiye yönelik nefretin tırmanmasına neden olabileceğini anlatmaya çalışıyorum. Soykırımlar, kendiliğinden veya aniden gerçekleşmezler. Bu tür suçların nasıl ve neden ortaya çıktıklarını anlarsak, böyle korkunç bir kolektif davranış için, bir ortam yaratmaktan kaçınabilir ve bir daha tekrarlanmasını önleyebiliriz.

Türkiye'de bulundunuz mu?
Evet, Türkiye'nin doğusunda bulundum. Soykırımda, Kafkasya'ya doğru giden binlerce Ermeni mülteciyi araştırdığım için, tezimde yer alan bölgelere seyahat ettim. Kars, Sarıkamış, Bayazıt, Erzurum, Muş, Van'a gittim ve unutulmaz, oldukça da duygusal anlar yaşadım.

Türk hükümeti, tarihçileri araştırma yapmak üzere kendi arşivlerine davet ediyor. Türk arşivlerinde araştırma yaptınız mı? Bu davet hakkında ne düşünüyorsunuz?
Türk arşivlerine fazla vurgu yapılmasına rağmen, Ermeni Soykırımı çalışmalarında belli konular vardır ki neredeyse bir yüzyıldır ihmal edilmiştir. Yalnızca Türk arşivleri değil, aynı zamanda Ermenistan, Gürcistan ve Rusya arşiv ve kütüphanelerinde yer alan değerli kaynaklar kullanılarak da incelenebilecek bazı konular vardır. Bu konulardan biri, tezimde yer aldığı gibi, soykırım ve savaş sırasında Osmanlı-Rus sınır bölgelerinde bulunan mültecilere yönelik Rus politikalarının analizidir.

Ermenistan'da da arşivler mevcut. Ne kadar erişilebilirler?
Ermenistan Ulusal Arşivleri, araştırma yapmak isteyen herkese açık ve erişilebilir durumda. Tezim için orada çalışırken, sadece arşivde yer alan koleksiyonlardan, çeşitli materyallerden herhangi bir bilgiye ulaşmakla kalmıyor, aynı zamanda arşiv personelinin desteğini ve yardımını alıyorsunuz. Dünyanın çeşitli bölgelerinde birçok arşivde araştırma yapmış biri olarak şunu söylemek isterim: arşivlerde gördüğünüz sıcak karşılama, memnun kalmanız ve saygı duyulmanız çok önemlidir. Hatta nadiren dahi olsa, tedavi edici bir etkisi olduğunu söyleyebilirim..

Soykırım çalışmalarında farklı görüşler var. Sizce bunun sebebi nedir?
Herhangi bir konu veya bir olay hakkında kendi görüşlerimizi geliştirmek istiyorsak, gerekli bilgi kaynaklarına erişebilmeli, o konuyu okuyabilmeli ve görüşlerimizi başkalarıyla tartışabilmeli ve paylaşabilmeliyiz. Ermeni Soykırımı konusu, Türk devletinde çok incelenen, tartışılan veya erişilen bir konu değildir. Aksine, bu konu, çoğunlukla hükümet tarafından reddedilmiştir. Araştırma yapmak ve anlamak isteyenler kınanmış, yargılanmış ve dışlanmıştır. Ermeniler ile Türklerin, Ermeni Soykırımı hakkındaki görüş farklılıklarının birinci sebebini bu şekilde açıklayabilirim. 
Kuşkusuz bir başka önemli fark da, çalışmalarım ve seyahatlerim boyunca tanıştığım hemen hemen her Ermeni’nin bir şekilde soykırım hatırasından etkilenmiş olmasıdır. Ermeni diasporasının çoğu, soykırım nedeniyle tüm dünyaya yayılmıştır. Fransa, Kanada ya da Lübnanlı bir Ermeni ile konuştuğunuzda, soykırımın bir sonucu olarak kendi aile fertlerinin kaybolması, kaçış ve göç hikayelerini dinlersiniz. Yaklaşık 300.000 soykırım mültecisi Rus İmparatorluğu'na kaçarak, Doğu Ermenistan'da, Etchmiadzin, Yerevan, Alexandropol (bugünkü Gümrü) ve diğer kasabalara sığınarak hayatta kaldı. Bu nedenle, soykırımın tüm dünyadaki Ermeni halkın üzerindeki etkisi oldukça büyüktür.

Sizce dünya Ermeni soykırımını biliyor mu?
Modern teknoloji ve iletişim ile, Ermeni Soykırımı tarihi dahil olmak üzere, bilgiye ulaşmak çok daha kolay hale geldi. Dolayısıyla, insanlar sadece birkaç web bağlantısına girerek, bu konuda oldukça fazla şey öğrenebilirler. Dünya ilk soykırımı nasıl duydu? Sanat ve gösteri dünyasında Ermenilerin varlığı ve dünyanın farklı yerlerinde bulunan ve önde gelen Ermenilerin soykırım konusunda farkındalık yaratma çabaları, dünyanın soykırımı duymasında etkili olmuştur. Soykırımın çeşitli ülkeler tarafından tanınması, yeniden tartışmanın açılmasına, dolayısıyla öğrenmeye neden oluyor. Örneğin, Amerika’da, Ermeni Soykırımı'nın Temsilciler Meclisi'ndeki son oylama ile tanınması büyük ilgi uyandırdı. Bu da konu hakkında, ünlüler, politikacılar, sıradan vatandaşlar, öğrenciler gibi çeşitli çevrelerde yeni tartışmalara neden oldu.
Daha profesyonel düzeyde, Ermeni Soykırımı tarihinin çeşitli yönlerine odaklanan yeni akademik yayınların yanı sıra Ermenistan ve Türkiye de dahil olmak üzere dünyanın çeşitli yerlerinde, yüzlerce akademik konferansın düzenlenmesi, soykırım konusunun geliştirilmesinde ve güçlendirilmesinde etkili oluyor.

Ermeni soykırımı hakkında daha fazla bilgi edinmek isteyenlere ne önerirsiniz?
Oku, oku ve oku! Soykırım hakkında bilgi edinmek için sadece tek bir tıklamayla erişilebilecek çok fazla kaynak var. Ayrıca, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Ermenilerin tarihini, soykırım tarihi, soykırım mültecilerini ve yetimlerini öğrenmelerini sağlayacak birkaç web kaynağı vermek isterim. Ermeni Soykırımı Müzesi ve Enstitüsünün web sayfası, Houshamadyan projesi, Krikor Gergeryan Arşivi, Yüzleşme Tarihi ve Biz. Ayrıca, görsel kaynak olarak They Shall Not Perish (Yok Edilmemeliler), Intend to Destroy (Yok Etme Niyeti) veya Aghet filmi vardır.


 “Kadınları bu alanda çalışmaya çağırıyorum”

Bir Ermeni soykırımı akademisyeni olarak okuyucularımıza ne söylemek istersiniz?

Bildiğimiz gibi, modern toplumda kadınların aile, iş, siyaset ve akademik alandaki yerleri konusunda, muazzam sorunlar var. Ataerkil toplum olması sebebiyle, cinsiyet eşitsizliği, dünyanın hemen her yerinde, her meslekte ve alanda söz konusu ve bu durum kadınları etkilemektedir. Kız öğrenci, bilgin ya da profesyonel olarak, erkekler kadar başarılı olabileceğimizi kanıtlamak zorundayız.
Clark Üniversitesi Strassler Merkezi'nde, doktora programına katıldığımda, amacım, sadece akademik becerilerimi geliştirme değildi. Aynı zamanda, rol model olmayı ve ülkemdeki genç kadınları teşvik etmeyi umut ettim. Şu an Stockton Üniversitesi'ndeki öğrencilerime soykırım tarihini öğretmeyi, Ermeni ve uluslararası öğrenciler için çeşitli eğitim ve öğretim programlarına katılmayı ve de çeşitli deneyimlerimi bir öğrenci, öğretmen veya bir akademisyen olarak, kendileriyle paylaşmayı amaçlıyorum. Konuyla ilgilenen gençleri ve özellikle de genç kızları ve kadınları, çalışmaları, erkek egemen Ermeni soykırımı çalışmalarında yer almaları için teşvik ediyorum.