Edebiyat tarihçisi Sevan Değirmenciyan, Ermenice edebiyatta ‘Zartonk’ (Uyanış) akımının temsilcilerinden Bedros Turyan’ın mezarı ve yeni anıt mezar üzerine yazdı.
Bedros Turyan, Batı Ermenicesi edebiyat açısından çok önemli bir figür. 1872’de veremden öldüğünde sadece 21 yaşındaydı. Çağdaşları kendisini daha ziyade bir tiyatrocu olarak tanıyorlardı, ölümünden sonra ise aslında ne kadar önemli ve büyük bir şair olduğunu öğrendiler. Biz Ermeniler yitip giden geçmişin izlerini çoğu kez mezar başlarında aradığımızdan, böylesi mühim insanların mezarları adak yerine dönüşmüştür bir süre sonra, özellikle de 1915’ten sonra. Fakat Bedros Turyan’ın mezarı şairin trajik ölümünden hemen sonra gençlerin uğrak yeri olmuştu. Aşklarını orada ilan edip, nişanlarını orada yapanlar dahi vardı. Bağımsızlığını yeni ilan etmiş Ermenistan’ın başkanı Levon Der-Bedrosyan da 1990’larda resmî bir vesileyle İstanbul’a ilk geldiğinde, bir toplantı arasında soluğu Bedros Turyan’ın mezarında almıştı. Hatırlayanlar olacaktır.
Mezarın hikâyesi şöyle: 1874’te eserlerinin basımından elde edilen hasılatla yapılıyor. Yapım aşamasını Hagop Baronyan ve dönemin aydınları bizzat takip ediyorlar. Mezar taşında bulunan şiiri, o zaman 14 yaşında olan ve ilerde İstanbul ve Kudüs Patriği de olacak olan kardeşi Mihran yazıyor. Mezar, 1893 ve 1898 yıllarında yenileniyor. 1898’de kardeş Turyan, ağabeyinin ‘Ölümüm’ adlı şiirinin son dörtlüğünü mezarın arkasına yazdırıyor.
Turyan’ın mezarı aslında bir kompleks. Solda anneleri Arusyak’ın, sağda ise Patrik Turyan’ın Armaş Manastırı’nda öğrencisi olan Karekin Haçaduryan’ın annesi yatıyor. Patrik Haçaduryan, öğretmeni Turyan’ı çok severdi; bu nedenle ailesini ve bu mezar yerini sahiplenmişti. 1950’lerde Bağlarbaşı Mezarlığı’nın önünden geçen Nuh Kuyusu Caddesi’ni genişletmek üzere Bedros Turyan’ın da mezarının olduğu bölüm tıraşlandı ve mezar biraz daha içeri alındı. Bu çalışmalar, dönemin patriği Karekin Haçaduryan’ın riyasetinde yapılıyordu.
Antrparantez, şöyle ilginç bir hikâye de var: Bu mezarlar taşınırken Bedros Turyan’ın kafatası Ermeni Patrikhanesi’ne götürülür. Tanıklara göre, Patrik, bunu, yeni kurulmuş Tıbrevank Okulu için kültürel bir mihenk taşına çevirmek istemiş fakat bu isteğini yerine getiremeden hayatını kaybetmiş. Kafatasını daha sonra Patrik Şnorhk Kalustyan Ermenistan’a götürüp Katolikos Vazgen’e teslim etmiş, o da Yerevan’daki Edebiyat ve Sanat Müzesi’ne... Yerevan Tıp Fakültesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Antranik Çağaryan, hayattayken hiç fotoğrafı bulunmayan Bedros Turyan’ın kafatasını model alarak büstünü yapmış. Neyse ki Bedros Turyan’ın kafatası geçen yıllarda Yerevan Panteonu’na defnedildi...
Belli ki Bedros Turyan’ın mezarında yapılan bir çalışma var. Yan yana bulunan bu üç mezarın ahengini bozan devasalıkta bir mermer yığını, 120 yılı aşkın bir tarihi bulunan bu mezarı ihya etmekten ziyade bu yapıyı tahrip etmiş gibi duruyor. Şairin şiirlerini okuyup mezarını ziyaret edecek insanların kendi çabalarıyla mezarın arkasında keşfetmeleri istenen ‘Ölümüm’ şiiri, bu kocaman mermerin üzerine işlenmiş. Yetmemiş, şiirin Türkçesi de imla ve çeviri hatalarıyla bu mermerdeki yerini almış. Benim, büyük insanların, şairlerin, filozofların, bestecilerin mezarlarını keşfetmek gibi bir takıntım var; Avrupa’nın, Ermenistan’ın, Tiflis’in ücra köşelerine de gitmişimdir bu amaçla. Mesela dünya edebiyatının en büyük yazarlarından birinin mezarı üzerinde sadece altı harf var: Goethe! Bedros Turyan’ın mezarı zaten kalabalık. Eserlerini okumak isteyenler kitaplardan veya internetten ulaşabilir. Bunun yeri mezarı olmamalı.
Yetkililer umarım en kısa zamanda bu yanlışı fark ederler. Bedros Turyan’ın mezarı ivedilikle eski haline kavuşmalı.
Anıt mezar hakkında
Ermenice edebiyatın önemli isimlerinden Şair Bedros Turyan için Üsküdar Bağlarbaşı’ndaki Surp Haç Mezarlığı’nda bir anıt mezar inşa edildi. heykeltıraş Kevork Özkaragöz tarafından yapılan anıt mezarın üzerinde, Turyan’ın ‘Ölümüm’ şiiri ve şiirin Türkçe çevirisi yer alıyor. Tavit Aynalı’nın öncülüğünde hayata geçirilen projenin finansörü, aynı mezarlıkta geçen yıl açılan Balyan Ailesi anıt mezarının da sponsoru olan Anuşavan Hraç Kırmızıyan.
