բագրատ էսդուգեան
իջերկրական ծովու արեւելեան ափի փոքրիկ աւանը Սուեյտիա երբէք իր արժանի տեղը չէ գտած զբոսաշրջութեան հանրածանօթ ուղիներու մէջ։ Այս առումով ալ պատմութեան հին շրջաններէն ի վեր յարատեւող գոյութիւնով, ամէն այցելուի համար նոր գիւտի մը տպաւորութիւնը կը թողու։ Անտիոք եւ շրջակայքը «Հաթայ» անունով եւ նահանգի մը սահմանումով նշուած է Թուրքիոյ քարտէսին վրայ։ Այս ընկալումին մէջ Անտիոք կը համարուի մայրաքաղաք, իսկ Ալեքսանտրէթ երկրորդ կարեւոր բնակավայրը։ Խորհրդային ճարտարագիտութեան ներդրումով կառուցուած երկաթի ու պողպատի գործարանը, նաւամատոյցը եւ աշխոյժ առեւտրական շուկան, նարնջերէնի մշակումը պատճառ դարձած են այս քաղաքի զարգացման։
Իսկ Սուեյտիա զուրկ ըլլալով այս բոլորէն, կ’առանցնանայ իր պատմական հսկայ ժառանգութիւնով։
Այս շաբաթ մեր սեղանին դրուած է բնիկ Սուէյտիացի մտաւորականի մը՝ Իսմաիլ Զուպարիի իր քաղաքը ծանօթացնող ուսումնասիրութիւնը՝ «Արեւելեան միջերկրականի ըմբոստ քաղաքը՝ Սուեյտիա»։
Հեղինակը իր ուսումնասիրութեան կ’սկսի բաւական հիմնական գիտելիքներով։ Ան գիտական տեղեկութիւններով նախ կը ներկայացնէ աշխարհի կազմութիւնը։ Ապա կը նկարագրէ բուսական աշխարհի, կենդանաբանութեան ծագումն ու զարգացումը։ Մարդու նախնական կերպարներու ծանօթագրութենէն ետք հետզհետէ կը հասնի իր նիւթ առած աշխարհագրական հատուածի ձեւաւորման։
Այս պատմական հատուածի մէջ կը հանդիպինք Խեթերու, Փիւնիկեցիներու մասին ինչ ինչ տեղեկութիւններու: հաթայ նահանգի ընդհանուր ակնարկ մը սեւերելէ ետք մանրամասնութիւններ կը փոխանցուին Սուեյտիյէի աշխարհագրութեան վերաբերեալ։ Գարայրներու բնակութենէն դէպի քաղաքաշինութեան անցումները կը նկարագրուին հեզասահ ոճով։ Յատուկ կ’ընդգծուի Սուեյտիոյ նաւահանգիստը, որ շատ կարեւոր նշանակութիւն ունեցած է միջերկրական ծովու արեւելեան հատուածի առեւտրական յարաբերութիւններուն մէջ։
Գիրքին էջերով կը տողանցեն քաղաք-պետական, Հելենական եւ հռովմէական շրջանները։ Յատուկ բաժնի մէջ կը նշուի Տիգրան Մեծի արշաւանքը դէպի հիւսիսային Սուրիա, ուր տասնեակ մը յունական քաղաքներ արշաւելէ ետք կը կերտէ իր անունով ծանօթ Տիգրանակերտը։
Պատմութեան մեծ նախագիծներու կարգին կը նշուի Թիթուսի եւ Վեսբաստիանոսի անունով յիշուող բապուղին։
Քաղաքը կարեւոր է նաեւ Քրիստոնէական պատմութեան առումով եւս։ Անտիոքի մէջ ժայրափոր եկեղեցին ընդունուած է իբրեւ աշխարհի առաչին տաճարը։
Պատմութեան հոլովոյթով կը նշուի նաեւ Մուսա լերան վրայ հայ գիւղացիներու 40 օրուայ հերոսական դիմադրութիւնը Օսմանեան բանակին դէմ։ Այս յօդուածին կը յաջորդէ Ա. Աշխարհամարտէն ետք,զինաթաթարի պայմաններուն մէջ հայոց վերադարձը դէպի իրենց պապենական գիւղերը։ Ապա պատմութիւնը կը շարունակուի մօտ 20 տարուայ Ֆրանսական տիրապետութեան շրջանով, որ պիտի աւարտեր նախ Անտիոքի հանրապետութեան հիմնադրութեամբ եւ ապա այս վերջինիս Թուրքիոյ միանալու որոշումով։ Տեղւոյն հայերը անգամ մը եւս գաղթականի ցուպը ձեռին ինկած են ճանապարհ նախ դէպի Քեսապ ու Այնճար եւ ապա ներգաղթի տարիներուն ալ հայրենիք, Մայր Հայաստան։
Իսմաիլ Զուպարի այս բովանդակալից պատմական հատուածը աւարտելով կ’անցնի Սուեյտիյոյ բնութեան եւ մշակոյթին։ Այս հատուածի մէջ կրկին եւ աւելի խտացեալ տողերով կը ծանօթանանք բուսականութեան, անասնատեսակներուն, ներառեալ թրչնազգիները եւ ձկնեղենը։
Յատուկ բաժիններ յատկացուած է աւանդական ձերագործութեան, նշանաւոր ասեղնագործութեան, օճարաշինութեան, մանաւանդ դափնիի իւղով պատրաստուած օծանելիքի արտադրութեան։ Փողաւոր նուագարաններ սարգելու համար ամենայարմար եղէքներով հարուստ տարածքի մէջ պատմական անցեալ ունեցող գործերէն մէկն ալ շերամաբուծութիւնն է։ Նոյնպէս մեղրաբուծութիւնը բաւական տարածուած է տեղացի ժողովուրդին մօտ։
Սուեյտիյէ, կամ ալ պաշտօնական ան-
ուանումով Սամանտաղ բազում մշակոյթներու խաչմերուկ մը ըլլալով, կը պահէ ու կ’ապրի բազմաթիւ հաւատքներով։ Հեղինակը կը թուէ այստեղ յիշուած տօները, անոնք ըլլան կրօնական կամ հնադարեան։ Կը թուէ նաեւ ժողովուրդին կողմէ սրբութիւն վերագրուած շիրիմները, ուխտավայրերը եւ աղօթատեղիները։
Գիրքի վերջաւորութեան կցուած հինգ հարցազրոյցները եւս կը ճոխացնեն ներկայացուած գիտելիքները։
Իսմաիլ Զուպարի այս աշխատասիրութեամբ կը մատուցէ նաեւ իր համակրանքը ու սէրը ծննդավայրի նկատմամբ։ Ան այսպէսով մեզ մատուցած կ'ըլլայ խիստ հետաքրքրական տեղեկութիւններ, որոնք շահեկան են բոլորին։
Արեւելեան միջերկրականի ըմբոստ քաղաքը
Իսմաիլ Զուպարի
Սամանտաղը հիզմէթ վագֆը
216 էջ
Անտիոք 2016
