ԼՈՒՍՅԷՆ ՔՈՓԱՐԵրեւանեան յուշերուս առաջին օրուայ երկրորդ կէսին գրած էի Ազգային Ժողովի այցելութեանս մասին։ Այսօր կը փոխանցեմ ձեզ՝ «Ակօս»ի ընթերցողներուն համար յատուկ հարցազրոյց մը, որ յանկարծակի փափաքովս տեղի ունեցաւ։ «Օրբելի» Կեդրոնի միջնորդութեամբ Հայաստանի Ազգային Ժողովի 'Իմ Քայլը' խմբակցութեան պատգամաւոր, լեզվաբան-երկրագէտ, եւրոպագէտ, Մարդու Իրաւունքներու պաշտպանութեան եւ հանրային հարցերու մշտական յանձնաժողովի անդամ՝ Տիկին Մարիա Կարապետեանի հետ յատուկ հարցազրոյց մը ունեցանք։ Տիկին Կարապետեան «Ակօս»ին անունը լսելով մեզ չմերժեց ու Ազգային Ժողովի սենեակներէն մէկը մեզ տրամադրելով ջերմօրէն հարցումներուս պատասխանեց։
Տիկին Կարապետեան շատ շնորհակալ եմ որ մեզի ընդունեցիք։
Ինչո՞ւ Թուրքիա- Հայաստան յարաբերութիւններու կարգաւորման գործընթացը նախատեսուածին պէս չ՚ընդանար։
Ես եմ շնորհակալ, բարով էք եկել։ Կարծեմ քաղաքական կամքի անհրաժեշտութիւն կայ։ Մեր երկու երկիրներու ղեկավարները արդէն իսկ նշանակած են յատուկ ներկայացուցիչներ, որոնք կոնկրետ պայմանաւորուածութիւններ ձեռք բերած են, մեր երկիրներու միջեւ յարաբերութիւնները կարգաւորելու նպատակով։ Մենք անհամբերութեամբ կը սպասենք այդ պայմանաւորուածութիւններու իրագործման, մասնաւորապէս երկու ուղղութեամբ։
Առաջինը դիւանագիտական յարաբերութիւններու հաստատումն է։ Սա շատ կարեւոր է։ Որովհետեւ չնայած յատուկ ներկայացուցիչներ կան, մեր երկիրներու միջեւ շփումները մինչ այս պահը տեղի կ՚ունենան «ատոք» տարբերակով։ Շատ աւելի լաւ կ՚ըլլար, թէ երկու երկիրները ունենային մշտական կապի հնարաւորութիւն։ Ինչը կ՚ենթադրուի դիւանագիտական յարաբերութիւններու տեսքով։ Բոլոր նորմալ երկիրները իրենց յարաբերութիւնները այդպէս կը կարգաւորեն։ Իսկ միւս պայմանաւորուածութիւնը մեր սահմանի բացման կը վերաբերի։ Մենք թերեւս ունինք յստակ պայմանաւորուածութիւն, սկսիլ առաւել փոքր քայլէն։ Այսինքն մինչ սահմանի վերջնական եւ ամբողջական բացումը Հայաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ՝ բանալ սահմանը դիւանագիտական անցագիրեր ունեցող անձանց եւ երրորդ երկիրներու քաղաքացիներու համար։
Սահմանի ամբողջական բացումը ի հարկէ մեր վերջնանպատակն է։ Եւ սա նոյնպէս շատ կարեւոր է, հաշուի առնելով ոչ միայն մեր երկու երկիրներու միջեւ յարաբերութիւնները, այլեւ աւելի մեծ համատեքստը, քանի որ այն բաց սահմանը կրնայ դիւրացնել մարդկանց ու ապրանքներու փոխադրումը։
Ես նկատի ունիմ տնտեսական համագործակցութիւնը թէ՛ մեր տարածաշրջանին եւ թէ առաւել կլոպալ իմաստով։ Այս ամէնուն իրագործման համար իսկապէս ոչ մի գործնական խոչընդոտ չկայ։ Մենք արդէն նախապատրաստած ենք սահմանը եւ անցակէտերը թեքնիքապէս եւ մնացած բոլորը մարդկային առումով, այսինքն աշխատակիցներով, սահմանապահներով եւ մենք պատրաստ ենք իրագործել այս պայմանաւորուածութիւնը եւս։ Նոյնը կ՚ակնկալենք նաեւ Թուրքիայի մեր գործընկերներու կողմէ։ Յիրաւի կը կարծեմ որ բացառապէս քաղաքական կամքի առկայութեան պարագային սա հնարաւոր է իրագործել։
Լ.Ք. Ինչպէս գիտենք Հայաստան վերանորոգած է սահմանային դարպասները։ Գիտէ՞ք կայ նման պատրաստութիւն Թուրքիոյ կողմը։
Ոչ, ես տեղեկութիւններ չունիմ թէ նման նախապատրաստութիւն միւս կողմը եւս կայ։ Որոշ լուրեր գիտեմ։ Մասնաւորապէս համատեղ կամուրջի վերանորոգման վերաբերեալ եւ այլ նիւթերու մասին։
Լ.Ք.- Ատրպէյճանը Թուրքիա-Հայաստան կարգաւորման գործընթացին վրայ ազդեցութիւն ունի։ Ինչո՞ւ Ատրպէյճանի հետ խաղաղութեան պայմանագիր չկնքուեց։ Ո՞ր կէտերն են վիճելի։
Ես կը կարծեմ Հայաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ դիւանագիտական յարաբերութիւններու հաստատումը ինչպէս նաեւ սահմանի ամբողջական բացումը կրնայ դրական ազդեցութիւն ունենայ մեր տարածաշրջանի մէջ միւս յարաբերութիւններու կարգաւորման վրայ։ Մասնաւորապէս Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ խաղաղութեան գործընթացի վրայ։
Մենք ի հարկէ Հայաստան-Ատրպէյճան կարգաւորմանը խաղաղութեան գործընթացին ամենալրջութեամբ կը վերաբերինք եւ համաձայնեցուած են արդէն մեր խաղաղութեան պայմանագրի 17 կէտերէն 15-ը, վերջին երկու կէտերը, որոնք թերեւս քննարկման փուլին կը գտնուին, կը վերաբերին միջազգային ատեաններուն, դատարաններուն մէջ երկու երկիրներու փոխադարձ հայցերու եւ միւս յօդուածը կը վերաբերի երրորդ երկիրներու ուժերու տեղակայմանը Հայաստան-Ատրպէյճան ընդհանուր սահմանին։
Ահա այս երկու թեմաներու շուրջ ալ վերջնական պայմանաւորուածութիւն ձեռք բերելու պարագային խաղաղութեան պայմանագրի պատճէնը պատրաստ կ՚ըլլայ ստորագրման։ Մենք ի հարկէ այս ուղղութեամբ կը կատարենք հետեւողական լուրջ աշխատանք։
Միեւնոյն ժամանակ վերադառնալով իմ առաջին մտքին, կը կարծեմ որ Հայաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ սահմանի ամբողջական բացումը, դիւանագիտական յարաբերութիւններու հաստատումը կրնայ յաւելեալ ազդակ ըլլալ եւ դրական ազդեցութիւն ունենալ նաեւ Հայաստան-Ատրպէյճան կարգաւորման վրայ։
Լ. Ք.- Ռուսաստանի հետ յարաբերութիւններու սառեցումը կ՚ազդէ՞ Հայաստանի մէջ ռուսական ներդրումներու վրայ։
Հայաստան եւ Ռուսաստանը ունին տնտեսական ամուր կապեր։ Ես չէի համաձայներ ձեր այն ձեւակերպին հետ, որ Հայաստանի եւ Ռուսաստանի յարաբերութիւնները սառեցուած են։ Այդ յարաբերութիւնները կը գործեն, կ՚աշխատին։ Մենք բոլոր երկիրներու հետ յարաբերութիւններուն կը վերաբերինք անկեղծօրէն։ Առանց զգացական ազդակներու եւ կ՚ելլենք երկու երկիրներու շահերու համադրման հնարաւորութիւններէն։ Այսպէս ըսած փրակմաթիզմէն։ Եւ այդպէս կ՚աշխատինք ռուսաստանցի մեր գործընկերներու հետ։ Հայաստանը եւ Ռուսաստանը ինչպէս շեշտեցի ամուր տնտեսական կապեր ունին եւ մենք ոչ մի քաղաքական պատճառ չենք տեսներ այդ կապերը վնասելու համար։
Լ.Ք.-Ի՞նչ ազդեցութիւն կ՚ունենայ Հայաստանի տնտեսութեան վրայ, եթէ բացուի Թուրքիա-Հայաստան սահմանը։
Հաշուի առնելով ձեր հարցին նախորդ պատասխանը ես միեւնոյն ժամանակ կը ցանկանայի շեշտել որ Հայաստանը հետեւողական ջանքեր կը գործադրէ իր տնտեսութեան, պաշտպանութեան կարիքներու բազմազանացման ուղղութեամբ։ Մենք նոր գործընկերներ կը փնտռենք եւ ի հարկէ բնականաբար ուրախ կ՚ըլլանք եթէ այդ գործընկերներու փնտռտուքը յաջողութեամբ պսակուի յատկապէս մեր տարածաշրջանին։ Հէնց այս դիտանկիւնէն ալ Թուրքիայի հետ սահմանի բացումը օգուտ կրնայ բերել մեր երկու ժողովուրդներուն թէ՛ սահմանի երկայնքով ապրող համայնքներուն, եւ թէ երկու երկիրներու ամբողջ տարածքով բոլոր քաղաքացիներու բարեկեցութեան առումով։
Ինչպէս շեշտեցի այս սահմանի բացումը նաեւ առաւել լայն տարածաշրջանային եւ կլոպալ համատեքստ ունի։ Մենք կը ցանկանանք որպէսզի կլոպալ իմաստով Հնդկաստանէն, Չինաստանէն ապրանքները, Կեդրոնական Ասիայով, Հարաւային Կովկասով, Թուրքիայի տարածքով, Սեւ Ծովու կամ ցամաքային ճանապարհով հասնին Եւրոպական Միութիւն։ Հասնին Եւրոպա եւ հակառակ ուղղութեամբ նոյնպէս ապրանքներու հոսք տեղի ունենայ։ Եւ ոչ միայն ապրանքներու այլ հնարաւոր մնացած բոլոր բարիքներու։ Կ՚ըլլան անոնք էնէրկակիրներ, աշխատուժ թէ ցանկացած այլ տեղաշարժ։ Այս ուղղութեամբ Հայաստանը պատրաստ է կառուցողական երկխօսութեան մէջ ըլլալ, բոլոր հարեւան երկիրներու հետ եւ փոխադարձութեան սկզբունքով իր ճանապարհները եւ ենթակառուցուածքները տրամադրել այդ տարանցումները իրականացնելու համար։
Փոխադարձութեան սկզբունքի վրայ մի պահ կ՚ուզէի կանգ առնել, հասկնալի լեզուով բացատրելու համար։ Մենք կը ցանկանանք որպէսզի այս ամբողջ փոխադրումներու եւ տարանցումներու համակարգին գործեն նոյն կանոնները։ Այսինքն այն պայմաններով, կանոններով որոնք Հայաստանը կը կարողանայ իր ապրանքները արտահանել իր հարեւան երկիրներու տարածքով, այդ նոյն կանոններով, այդ նոյն պայմաններով հարեւան երկիրներուն մենք կ՚ողջունենք, կը ցանկանանք որպէսզի անոնք օգտագործեն մեր տարածքը իրենց ապրանքներու տարանցումը կազմակերպելու նպատակով։ Մենք այս նախագիծը անուանած ենք «Խաղաղութեան Խաչմերուկ»։ Որովհետեւ նաեւ կը հաւատանք որ այս տնտեսական փոխ կախուածութիւնը երկիրներու միջեւ կրնայ նպաստ բերել նաեւ առաւել ամուր կայուն խաղաղութեան հասնելու գործին։
Կը կարծեմ որ Հայաստանի Եւրոպայի համակերպումը գործընթաց մըն է, որ տարիներ առաջ սկսած է եւ այժմ ալ շարունակման փուլի մէջ կը գտնուի։ Մենք այժմ նոր թափ մը կը հաղորդենք այդ յարաբերութիւններուն։ Նկատի ունիմ բացի մեր համապարփակ գործընկերութեան պայմանագրէն, որ նախորդիւ կնքուած է Հայաստանի եւ Եւրոպական Միութեան միջեւ այժմ կը բանակցինք գործընկերութեան նոր օրակարգ, որ յաւելեալ բաղադրիչներ կ՚աւելացնէ այս համագործակցութեան։ Այստեղ նաեւ կ՚ուզեմ ընդգծել որ Հայաստանի համար մեծ առաջնահերթութիւն է մեր տարածաշրջանը եւ մեր տարածաշրջանային քաղաքականութիւնները։ Այսինքն Հայաստանի եւ ցանկացած այլ միաւորը կ՚ըլլայ այդ երկիր, թէ միութիւն յարաբերութիւնները մենք պէտք է դիտարկենք եւ այդպէս ալ կ՚ընենք, կը դիտարկենք եւ կ՚ուզենք որ մեր հարեւաններն ալ այդ նկատեն հաւասարակշռուած արտաքին քաղաքականութեան համատեքստին։ Ինչպէս նախորդին նշեցի Հայաստանի տնտեսութեան եւ անվտանգային կարիքներու տիվերցիքացման կը վերաբերի, որովհետեւ մենք կը համարենք որ կախուածութիւնը մէկ կեդրոնէն մեծ խոցելիութիւնները իր հետ կը բերէ եւ Հայաստանը պարզապէս կարիք ունի բազմազանեցնելու, ըլլայ այդ թէ պարէնային հիմնական կարիքները բաւարարելու տեսանկիւնէն, տնտեսութեան այլ ճիւղերու, ուժանիւթի ոլորտին, այդպէս ալ անվտանգութեան ոլորտին մէջ։ Բայց այս ամէնը մենք կ՚ընենք բնական, չխաթարելով հաւասարակշռութիւններու այդ համակարգը, ուր մենք կը հաւատանք, որ կ՚ապահովէ Հարաւային Կովկասի խաղաղութիւնը ու կայունութիւնը։
