Hanlar hamamlara tarihi yoculuğumuz devam ediyor. Bu kez farklı bir rotadan ilerliyoruz.
‘Gı Pındrıvin’ (Aranıyorlar), 1915 Soykırımın hemen ertesinde, öncelikle yurt dışı gazete ve dergilerde, ardından ancak 1918’den itibaren de yurt içinde Ermenice gazetelerde yer almaya başlayan ve uzun süre devam eden duyuruların, değişmeyen ana başlığı. Duyuruları okumaya başladığınızda ise karşınıza ikinci kelime olarak ‘Gı Pındre’ (Arıyor), binde bir de olsa üçüncü kelime olarak ‘Kıdnıvadz’ (Bulunan) kelimesi çıkar.
İstanbul’da Aravod (Sabah), Cagadamard (Muharebe), Azadamard (Hür Mücadele), Püzantiyon (Bizans), Joğovurt (Halk), Adana’da Hay Tsayn (Ermeni Sesi), New York’ta Hayrenik (Vatan), Mısır’da Arev (Güneş), Yunanistan’da Alik (Dalga), Arjantin’de Armenia (Ermenistan), Romanya’da Nor Arşaluys (Yeni Şafak), Bulgaristan’da Zank (Zil/Çan) ve benzeri birçok gazete sanki sözleşmiş gibi yıllarca bu üç kelimeyi kullandı. Bu başlıklar altınca binlerce duyuru yayınlandı, zaman zaman aynı duyuru arka arkaya birkaç gün, bazıları da aylar boyunca devam etti. Hiçbir gazete bu duyurular için ücret almadı. Amaç; kişiler, kurumlar ve özellikle de bu duyurular aracılığıyla 1915 kurbanlarının yakınları arasında dayanışma ve bilgi alışverişini sağlamak, kaybolmuşları birbirine kavuşturmaktı.
Duyurular genellikle arayanın ad ve adres bilgisiyle son buluyordu. Bu noktada gazete isimleri ve yazı işleri müdürlükleri de başvuru merkezleri rolü üstlenerek adres hanesinde yerini alırdı. Anadolu’da ise çoğu zaman Tenekeci Boğos, Değirmenci Artin gibi, bir meslek ve bir şahıs adı ‘müracaat edilmesi’ ricasıyla duyurunun sonunda görünürdü.
O dönemdeki duyurularda adres bilgileri arasında İstanbul’daki bazı hanların adresleri de yer aldı. Ortadoğu ülke adreslerinde de hanlar adres olarak duyuruldu. Amerika gibi ülkelerde ise adı han olmasa da bir iş, ticaret merkezi adres bilgisi hanesinde sıklıkla görüldü.
Hanalar-hamamlar çalışmamız, doğrudan gündemimizde olmayan bir konuyla yüz yüze gelmemize vesile oldu. Arayan, aranan, bulunan veye bulunmayan bu yüzbinlerin anısı önünde saygı ile eğiliyoruz.
Hanlar hamamlara tarihi yoculuğumuz devam ediyor. Bu kez farklı bir rotadan ilerliyoruz.
Hanlar beklemediğiniz bir anda, herhangi bir nedenle kendisini hatırlatır ve hafızamızı zorlar. Bu hafızadan hiç kimse, hele hele Ermeniler hiç azade değildir.
Niyesi, nedeni konusunda son aylarda Agos’un Hanlar Hamamlar serisinde yer alan bilgi, tanıklık ve fotoğraflara bakmanın yeterli olacağı kanısındayım.
Ben yine rol çaldım ve çok masum bir nedenle Karin’in sayfasına, elbette izin alarak el koydum ve Hanlar-Hamamlar başlığına sadık kalarak, konuya farklı bir açıdan yaklaşmaya çalıştım.
23 Nisan 2010 tarihinde Agos orta sayfasında Gı Pındrivin (Aranıyorlar) başlığı taşıyan bir araştırmam yayınlanmıştı. Çalışmam o kadarıyla kalmadı, ara vermelerle bugüne kadar devam etti. Oldukça kapsamlı bir kitap olarak yayınlanma noktasına geldi.
2010 tarihli yazımda “ 1915’te hayatta kalanlar, kaybettiklerine kavuşmak umuduyla İstanbul, Adana, İzmir, New York gibi merkezlerdeki günlük Ermenice gazetelere sarıldılar. İstanbul’un Beyoğlu, Ortaköy, Samatya, Kumkapı, Hasköy gibi semtlerinde oluşturulan toplama merkezleri, bakımevleri, yazıhaneler onların posta adresi oldu” diye not düşmüşüm.
Yazıhane kavramı hanlar-hamamlar çalışmamızda sürekli karşımıza çıktı. Gezdiğimiz han odalarının bir kısmı, zamanında farklı amaçlarla yazıhane olarak da kullanılmış.
Arama ve kavuşma üzerinden bir hayat
Çalışma ekibimizde yer alan Karin, Pakrat, Berge ve benim tarihimde de arayan, arananlar eksik değildi. Bu kavramlar bizlerin yaşamının bir parçasıydı. Berge’nin büyükleri Diyarbakırlı, çölü aşarak Suriye’ye ulaşmışlar, Karin’in ailesi ise bugün tek bir Ermeninin olmadığı Bursa ve Balıkesir’den, Pakrat’ın dede ve yayaları desen birer destan. Kaybolmalar, kavuşmalar biribirini izlemiş.
Benim babam Yozgat’ta koskaca sülaleden kalan tek kişi. Amerika yolculuğunun kıyısından dönmüş. Gidebilse belki de onun da bir duyurusu olacaktı.
Ziyaret ettiğimiz her handa, bize kucak açanların da aranan ve arayanlarının eksik olmadığına tanık olduk. Konumuz bu hanlarda Ermenilerden günümüze ne, kim kaldı, hangi meslekler, hangi zaanatçılar vardı sorusuna cevap aramaktı. Epeyce de yol aldık. Sohbet ettiğimiz kişiler zaman zaman, satır aralarında da olsa kendi geçmişlerinden bahsettiler. Göz göze geldiğimiz ve bakışımızı anında kaçırdığımız, dişlerimizi sıktığımız anlar oldu. Çareyi, bir yolunu bulup şakalaşmakta ve gülümsemeyerek tekrar yola koyulmakta bulduk.
Hanlardaki bu yazıhanelerin bir kısmı ticari faaliyetlerinin yanı sıra arayan, aranan ve bulunanlara gönüllü hizmet veren mekânlar da olmuş.
Biz de bu kez hanları adres olarak gösteren duyurulardan bir seçki hazırladık. Beş gazete, ağırlıkla Cagadamard (Muharebe) olmak üzere Giligia, Jamanag (Zaman), Joğovurti Tzayn (Halkın Sesi) ve Amerika’dan Azk (Millet) gazeteleri bize öncülük edecek.
Ermenilerin tarihi yerleşiminden bir ses: Giligia
Giligya Adana, 1919-1921yılları arasında Adana’da Halep Darakir gazetesinin devamı niteliğinde iki günlük, sonra üç günlük bir gazete olarak yayınlandı. İmtiyaz sahibi G. Der Aprahamyan olan gazetenin editörlüğünü ise Dikran Dzamhur, Minas Veradzin ve Levon Mozyan üstlendi. 2 sayfa, 39x18 cm, sonra 43x31 cm ebatlarındaki gazete Taşnaksutyun Partisi politikaları yönünde yayın yaptı.
17 Temmuz 1919, 1. Sene, sayı 84, sayfa 2
ARANIYOR
Çemişkezek Miadun köyünden saatçı Krikor Tağaryan’ın, Sina köyünden Karekin Aslanyan’ın, ve Garmir köyünden Ğevont Topçuyan’ın, Rusya’ya esir düştükleri sanılıyor. Adı geçenlerin hayatta olup olmadıkları konusunda malumatı olanların aşağıdaki adrese bildirmeleri rica olunur.
Acemyan–Kardeşler Han Fesin Halep, Suriye.
Zor zamanların tanığı: Cagadamard
İstanbul’da 1909’da yayınlanmaya başlayan Aravod (Sabah) pek çok gazetenin isim babasıdır. Aravod sansür, yasaklama, kapatmalar nedeniyle 1925 yılına kadar farklı adlarla yayınlandı.
Marmara, Azadamard, Pakin, Araçamard, Ariamard, Artaramard, Aztag yıllar içinde aldığı isimlerden sadece birkaçı.
Cagadamard (Muharebe), 1914-1915 ve 1918-1924 tarihleri arasında İstanbul’da yayınlanan bir gazete. Azadamard gazetesinin kapatılması sonrasında onun devamı niteliğinde yayınlandı. İmtiyaz sahibi, Vırtanes Mardigyan. Müdür ve editörlük kadrosunda Şavarş Misakyan, Hagop Siruni, K. Mıkhitaryan, Kurken Keleryan (Şiraguni), Garo Kevorkyan gibi önemli Ermeni aydınları görev aldı.
Pek çok gazete gibi Cagadamard’ın da nefesi 1915’te kesildi. Yazar ve çizerlerinin önemli bir kısmı katledildi. Gazete ancak 1918’de tekrar yayınlanmaya başladı. Ermeni sürgünlerinin, yetimhanelerinin durumu, yapılan organizasyonlar ana konularından biri oldu. Gazete; katledilen, dünyanın dört bir yanına dağılan Ermeniler arasında bir köprü oldu.
28 Şubat 1919, Yeni Dönem,
sayı 93 (1904), sayfa 3ARANIYOR
Trabzonlu Şuşanig ve Hasmig Muradyanlar aranıyor. Anneleri çaresiz bir durumda, Samsun’a gelmiş ve onları aramaktadır. Bütün yetimhanelerden kendilerine sığınan yetimler arasında eğer adı geçen kişiler bulunuyorsa, Sürgünler Komitesi Yusufyan Han No 332’e bildirmeleri rica olunur.
2 Mart 1919, Yeni Dönem,
sayı 95 (1916), sayfa 3BULUNAN
Odessa’dan gelen Hagop Der Hagopyan’ın, İstanbul’da Altıparmak Han no 19’dan Balıkçıyan’a uğraması gerekiyor.
26 Mart 1919, Yeni Dönem,
sayı 113 (1934), sayfa 4ARANIYOR
Van Khavents [Atmaca] köyünden saygıdeğer Garabed Galoyan aşağıdaki kişileri aramaktadır. Kendi eşi Baydzar, çocukları Anuşavan, Aramais, Vartazar, kızları Makruhi, Manişag, Nano. Kendi kardeşleri Sarkis ve Harutyun, kızkardeşi Peruz Piligyan, damatları Simon Kosoyan ve Arşag Krikoryan, kardeşinin oğlu Khaçig. Adı geçenler hakkında malumatı olanların aşağıdaki adrese haber vermeleri rica olunur. İstanbul, Sultanhamam, Mesadet Han, Frengyan Ticarethanesi.
13 Nisan 1919, Yeni Dönem,
sayı 129 (1950), sayfa 4
ARANIYOR
Yozgat’tan Naringül Yusufyan; kardeşleri Melikof ve Isdepan Yusufyan’ı, Vahan ve Ardaşes Aginyan’ı, Agoporcan, Donigyan ve Sarkis İnce Hagopyan’ı arıyor. Ankara Hanı Doğan Sokak, Mikayel Isdepanyan aracılığıyla Naringül Yusufyan’ın bilgilendirilmesi rica edilir.
15 Mayıs 1919, Yeni Dönem,
sayı 155 (1976), sayfa 4
ARIYOR, ARANIYORLAR
(Amerika’dan)Sivas yerlisi Ardemis; eşi Matigyan’ı, Garabed Andonyan’ı, Khaçig Civelegyan’ı , Amira Pakaryan’ı, Mihran Andonyan’ı arıyor. Bunlardan Garabed Andonyan, Bahçekapı Kayseriliyan Han’da tahıl tüccarlığı yapan Varteryan’ın işçisidir. Aram Andonyan’ın bilgilendirilemesi.
601, S.Mais Street, Akron Ohio U.S.A.
BULUNAN
Amasya’dan Mihran ve Dikran Mokosyanların akrabalarından Varteres Andanyan’ın eşi Mariam, çocukları Hovhannes, Siranuş ve Nvart Amasya’da bulunuyor. Adresi Vakıf Han’dan temin edilebilir.
22 Mayıs 1919, Yeni Dönem,
sayı 161 (1982), sayfa 4
ARIYOR, ARANIYORLAR
Dardanelli [Çanakkale] K. Çakıryan 1915’te Amerika ordusunda gönüllü, daha sonra deniz subayı olan kardeşi Hovhannes Çakıryan’ı arıyor. Kardeşinin adresine bildirilmesi rica edilir. Galata Mehmet Ali Paşa Han no. 52.
1 Haziran 1919, Yeni Dönem,
sayı 169 (1990), sayfa 4
Amerika Cambridge Massachusets’ta bulunan Dikran Ğevont M. Takubyan ve Hrant S. Kebabcıyan, aile fertleri ile Hovnan Tombazyan aracılığıyla İstanbul Zindan Han adresinden haberleşebilirler.
11 Ocak 1920, Yeni Dönem, sayı 353 (2174), sayfa 4
BULUNAN
Turşucu Baron tarafından aranan kişi için Beyazıt, Çadırcılar Han, no 14’ten Sarkis Takesyan’a müracaat edilmesi…
16 Ocak 1920 Yeni Dönem,
sayı 356 (2177), sayfa 4Şebinkarahisarlı Dirugyan Dikran’ın oğlu Manug; Dirugyan Mıgırdiç’in çocukları Muşeğ, ve Azaduhi’yi; Dirugyan Haygaram’ın ailesi Azniv’i; Vetsigyan Kerop’un oğlu Harutyun; Veronika, Siruhi ve Arnaveni’yi; Dirugyan kardeşler, Mamas ve Zinon’u arıyor. Cagadamard veya Vezir Han no 26 adresinin bilgilendirilmesi rica olunur.
18 Ocak 1920, Yeni Dönem,
sayı 358 (2179), sayfa 3-410 lira hediye
Sivas yerlisi Annig Kunduracıyan aranıyor. Uzun yıllar boyu Sivas’ta yaşadığı söyleniyor. Sonradan bir Türk görevlisi tarafından Amasya’dan alınıp İstanbul’a getirilmiş. Bu görevlinin adını bilen ve belli bir bilgisi olanların şahsen veya mektupla aşağıdaki adrese bildirmeleri halinde 10 lira hediye alacakları duyurulur.
K. Kantaryan Celal Bey Han No. 27 İsdtanbul
18 Ocak 1920, Yeni Dönem,
sayı 358 (2179), sayfa 3-4BULUNAN
Vanlı Khaçig Harutyunyan Kafkasya’dan İstanbul’a gelmiş ve Sümbül Han No 42’de bulunmaktadır.
25 Ocak 1920, Yeni Dönem,
sayı 363 (2184), sayfa 4Sivaslı Arusyag Elibüyükyan; kızkardeşi Baydzar Serovpe Elibüyükyan’ı arıyor. Urfa veya Viranşehir taraflarında Arapların yanında bulunduğu sanılıyor. İstanbul, Uzunçarşı İğneci Han sokak no 94 adresinin bilgilendirilmesi…
16 Ocak 1921, Yeni Dönem,
sayı 659 (2480), sayfa 4ARANIYOR
Savaş sırasında Haleb’e sürgün edilen Serovpe Çakıcı ve Boğos Mendikyan’dan haberi olanların diş doktoru Bay Nerses Papazyan’ın Galata, Arslangül Han No 4’teki muayenehanesine haber vermeleri rica olunur.
12 Haziran 1921, Yeni Dönem,
sayı 780 (2601), sayfa 4Kığili köylü, ayakkabıcı Bedros Zakaryan eşi Marta’yı arıyor. Eşinin tehcirde Harput tarafına sürüldüğü sanılıyor. Haberi olanların Pera Küçük Parmak Kapı Afrika Hanı No 11’ e bilgi vermeleri rica olunur.
Türkiye Ermenileri’nin en uzun ömürlü gazetesi: Jamanag
Jamanag (Vakit), Türkiye Ermenileri’nin en uzun ömürlü gazetesi, 1908 tarihinde İstanbul’da siyasi ve edebi akşam gazetesi olarak yayınlanmaya başladı ve yayın faaliyetini günümüze kadar sürdürmektedir.
İmtiyaz sahibi ve başyazarı Misak Koçunyan (Kasim), Yenovk Armen, idari müdür Sarkis Koçunyan, Araksi Koçunyan, müdür Ardaşes Kalpakçıyan, yönetici editör Mardiros Koçunyan, Simon Çömlekçiyan, sonra Baruyr Keçyan, başyazar E. Simkeşyan, K. Khataverdiyan, Varujan Sayacıyan, Aram Boğosyan, editörlüğünü ise Ara Koç gibi pek çok Ermeni aydını üstlendi. 4 sayfa, zaman zaman 8 sayfa, farklı ölçülerde yayınlanan gazete
Batı ve Türk basınından haberlerin yanı sıra, Diaspora Ermenilerinin yaşamından haberler, Ermeni kilisesi, okulları, basın faaliyetleri, Ermenistan Cumhuriyeti’nden haberler de aktardı. Edebiyata ayrılan sayfalarındaysa Ermeni klasik ve çağdaş eserlerini tefrika etti ve Avrupa edebiyatından örnekler sundu.
Jamanag gazetesi de sansürün yasaklamalardan kurtulamadı. 1913’de Heretzayn (Telefon), 1920-1924’de Joğovurti Tzayn-Jamanag (Halkın Sesi-Vakit), başlığıyla yayın yaptı.
23 Ekim 1924, 18. Sene,
sayı 5132, sayfa 4
ARANIYOR
Erzurum Vilayeti Kesgim kasabası Garmrig köyünden, 1915 sürgünü sırasında Halep taraflarına gönderilen, Harutyun’un oğlu Mıgırdiç Melkonyan; amcası Serovpe Gırmanyan tarafından aranıyor. Arapların yanında bulunuyormuş. İstanbul Mehmet Paşa Han No:8, Bay Apraham Der Aprahamyan’a müracaat edilmesi...
12 Kasım 1924, 19. Sene,
sayı 5152, sayfa 4
ARANIYOR
Ispartalı Hagop Ğazaryan, iki sene önce İzmir’de bulunan damadı Arsen Badigyan’ı (Afyonkarahisarlı) ve oğlu Nigoğos’u arıyor. Onlar hakkında malumatı olanların hayırseverlik adına Galata, Palaço Karaköy Han, 6. Kat No: 4 yazıhanesi, A.T. adresiyle bilgilendirmeleri rica olunur.
Uzaktan bir ses: Azk
Azk (Millet) 1907-1921 tarihleri arasında ABD’nin Boston şehrinde haftalık edebi, siyasi, sonra üç günlük, iki günlük, sonunda da günlük gazete olarak yayınlandı.
Sırasıyla Suren Bartevyan, Armenag Nazaretyan, Yervant Cüheryan, Kevork Sarafyan, Kapriyel Papazyan yazı işleri müdürlüklerini yaptı. 4-8 sayfa, 59x43 cm, ve farklı ebatlarda yayınlanan gazete, 1914’e kadar Ermeni Anayasalcı Demokrat Partisi (Veragazmıyal) grubu gayrı resmi, daha sonra Amerikan Bölgesi resmi yayın organı oldu. Batı Ermenistan’ın durumu ve özgürlük mücadelesi sorunlarına geniş yer ayırdı. Ermenistan’ı tüm Ermenilerin tek yurdu olarak gördü.
Ekim 1921‘de Bahag (Nöbetçi) ile birleşerek Azk-Bahag adını aldı.
5 Mayıs 1921, 15. cilt,
sayı 104-1738, sayfa 3
Sivas yerlisi Şahnaz Melikyan; amcası Hovhannes Melikyan’ı, amcasının çocukları Krikor, Mihran, Armenag, Isdepan ve Yervant’ı arıyor.
Adı geçenlerin yerinibilenlerin aşağıdaki adrese iletmeleri rica olunur.
Garabed Norhadyan.İstanbul, Sarı Lütfi, Yemenici Sokak Kamando Han no:4
Halkın sesi olan bir gazete: Joğovurti Tzayn
Joğovurti Tzayn (Halkın Sesi) 1918-1922 tarihleri arasında Joğovurt (Halk) gazetesinin devamı olarak, Ramgavar Partisi Merkez Komitesi denetiminde yayınlandı.
Sahibi ve müdürü, Simon Uşakyan, editörleriyse Dikran Zaven ve Hovhannes Boğosyan’dı.
1921-1922 de editör Vahan Tekeyan, İmtiyaz sahibi, Aram İnciciyan oldu.
4 sayfadan oluşan gazete sansür ve yasaklamalar nedeniyle dönem dönem farklı isimlerle de yayınlandı.
17 Haziran 1920, 2. Sene, sayı 509, sayfa 4
KAYBOLANLAR
Bir yetim kaybolmuştur
Diyarbakır yerlisi, tanınmış, yetkin bir öğretmen olan Khiyanlı Manug Tanielyan’ın oğlu Gaydzag aranıyor. Manug, Diyarbakır hapishanesinde sopayla öldürülmüş ve faili meçhul kalmıştır. Naiplik Merkezi ve Yetimleri Toplama Kurulu Gaydzag’ın nerede olduğunu bilmiyor. Ben onun adını taşradan getirilen yetimler listesinde gördüm. İlk gelenlerden olan Manug, ve Taksim Avusturya Hastanesi’ne sığınmıştı. Adını işaretleyerek, Gaydzag’la yakından ilgilenmesi ve özel ihtimam göstermesi için Diyarbakırlı hemşerisi Mihran Minasyan’a haber ilettim. O günden sonra bu yetim hakkında bir ize rastlayamadım, Yetimleri Toplama Kurulu kayıtları da onun hakkında sessiz kalıyor. Şu an Gaydzag’ın, İsviçrea Leyzon adlı bölgede bakım gören kardeşi Vahan Tanielyan ortaya çıkmıştır ve yalvararak onunla ilgili bir haber beklemektedir. Bilgisi olanlar bize Yeprad Hemşerilik Derneği, no 14, Alalemciyan Han, İstanbul adresinden ulaşabilirler. S. Tavityan.
5/18 Haziran 1920, 2. Sene, sayı 510, sayfa 4
ARANIYOR
Savaştan önce Kudüs’te bulunan İstanbullu Hayg Setrag Bükücüyan (kuyumcu); kızkardeşi Arusyag Çilingiryan (doğumdan Bükücüyan) ve dayısı Hagop Gevregyan (kuyumcu, Çuhacı Han) tarafından aranmaktadır. Malûmatı olan ya da adresini bilenlerin yazı işlerimize iletmesi rica olunur.
