մուրատ ճանգարա
Թուրքիոյ մէջ փառաբանուած արտայայտութիւն մըն է միասնաբար ապրիլը։ Համարեա բոլոր համալսարանները որոշ ժամանակ իրարու հետ մրցած են այս կենցաղը փառաբանելու համար։ Սակայն զարմանալի հակասութիւններ կան այստեղ։ Նախ եւ առաջ կողք կողքի ապրելու տեղ տակ տակի ապրիլն է թելադրուածը։ Այսինքն հասարակութեան շերտերու միջեւ յատուկ աստիճանակարգի մը պարտադրութիւնը։ Այդ պատճառաւ ալ միատեղ ապրելու խորհուրդը պաշտպանողները վարակիչ հիւանդութենէ մը խուսափելու նման հեռու կեցան «քոզմոփոլիթ» բառի նշանակութենէն։ Յիոստ Եոնկերտէն եւ Ելլէ Վերհէի միասնաբար խմբագրած «Օսմանեան Շրջանին Տիյարպէքիրի Մէջ Հասարակական Յարաբերութիւններ, 1870-1915» անուն գիրքը խմբագիրներուն միասնաբար հեղինակած նախաբանէ եւ ութը յօդուածներէ ու յաւելուածներէ կը բաղկանայ։ Յաւելւածական բաժիններէն մէկը Վերհէի կողմէ պատրաստուած է եւ Տիյարպէքիր նահանգի մէջ Ի. դարու սկիզբներուն ոչ իսլամ ժողովուրդներու բնակավայրերը կը ցանկագրէ։ Այս ցանկին մէջ կը տեսնենք տեղանուններու հին ու նոր անուանումները, տոհմային եւ կրօնական համեմատութիւնները եւ վարչական համակարգը։ Խմբագիրներու համաձայն գիրքին հիմնական նախադրեալներէն մէկը այն է որ առկայ ուսումնասիրութիւնները Տիյարպէքիրը իբրեւ գաւառ կը դիտեն մայրաքաղաք Իսթանպուլէն, Մեծ Դրան եւ Իտտիհատական Կուսակցութեան, այլ խօսքով ընտրանիներու միջավայրէն։ Իսկ իրենց ուսումնասիրութիւնը այդ նոյն Տիյարպէքիրը անջատ ամբողջութիւն մը ըլլանով կը քննէ։ Այստեղ վայր ու միակ խմբակցութենէ աւելի տարբեր խումբերը, ընկերութեան տարբեր խաւերը եւ անոնց միջեւ յարաբերութիւնները վեր առնող բազմակեդրոն ու բազմագործօն մերձեցում մը նախընտրուած է։ Նոյն մերձեցումով 1915 կամ 1923 թուականները մեկնակէտ մը ըլլալով չեն ճանչցուիր։ Հեղինակները կը մերժեն «նախահանրապետական» կոչումով սահմանուած պատմագրութիւն մը։ Պէտք է նշել որ այստեղ, երբ Տիյարպէքիրի մասին կը խօսուի սխալ կ՚ըլլայ այս անուանումով միայն ներկայի քաղաքը ընկալել։ Վարչական սահմանները ժամանակի ընթացքին որքան ալ փոխուին Տիյարպէքիր անուանումը կ՚ընդգրկէ Թուրքիոյ հարաւ արեւելեան տարածքաշրջանը եւ Սուրիոյ ու Իրաքի որոշ հատուածները։
Եոնկերտէն 1890-էն մինչեւ 1910 երկարող ժամանակահատուածի մէջ լուսարձակի տակ կ՚առնէ ընկերային եւ քաղաքական կեանքի վրայ խոր ազդեցութիւն ունեցող երկու ընտրանի խմբակներու բախումը։ Կը հասնի երկու շատ կարեւոր հաստատումներու։ Ա. Համիտիյէի Զօրագունդերը հակառակ ընդհանուր համոզումին, գոնէ Տիյարպէքիրի մէջ քրիստոնեաները պաշտպանած են եւ այդ գունդերու ցրուումը յատկապէս հայերուն վնասած է։ Բ. Զիյա Կէօքալփ շրջանային առումով իտտիհատականներու քաղաքականութեան վրայ կարծուածէն շատ աւելի ազդեցութիւն ունեցած է։ Եոնկերտէն Կէօքալփի եւ Համիտիյէ գունդերու տարածքի հրամանատար Միլլի Իպրահիմ Փաշայի կերպարներուն մէջ կը նկատէ քայլ առ քայլ էդնիկ մաքրագործման տանող արդի ազգային նախագիծը եւ այդ նախագծին «հին համակարգ» հանդիսացող կայսերական քաղաքականութեան հետ ունեցած հակասութիւնը։
Իսկ Վերհէյ 1895-ին կայսրութեան մայրաքաղաքէ եւ Անատոլուի բոլոր նահանգներէ ներս ծագող ու հայերու կոտորածով աւարտած ազգային բռնութեան մասին ուսումնասիրութիւն մը կը ներկայացնէ։ Այլընտրանքային պատմագրութիւն մըն է այս, ուր առկայ պատմական գրութեան որոշ կարծրատիպերը, օրինակի համար «ապստամբող հայեր» կամ «կոտորածները ծրագրող Համիտ»ի նման ընդհանուր համոզում գոյացած հաստատումները վերատեսութեան կ՚ենթարկուին։
Ըստ երեւոյթի այս սահմանափակ տարածքի յատուկ աշխատութիւնը շատ աւելի ընդարձակ բանավէճներու առիթ կրնայ տալ։ Հայոց ուղղեալ կոտորածներուն որքանով որոշ կեդրոնէ մը ծրագրուելուն եւ կատարուելուն, քիւրտերուն կոտորածներու մէջ ունեցած դերակատարութեան մասին նոր հարցումներու հետ դէմ յանդիման պիտի մնանք։ Ի վերջոյ այս գիրքը այն տպաւորութիւնը պիտի թողու որ պատմագրութենէ մը աւելի հետազօտող լրագրողի մը ուսումնասիրութիւնն է։
«Օսմանեան Շրջանին
Տիյարպէքիրի Մէջ
Հասարակական
Յարաբերութիւններ,
1870-1915»
խմբագրող՝
Յիոստ Եոնկերտէն եւ
Ելլէ Վերհէյ
Իսթանպուլ, 2016
Պիլկի Համալսարանի Հրատարակչութիւն
384 էջ
