Ünlü Ermeni halk şairi ve yazar Hovhannes Tumanyan 150. doğum yıldönümünde Ermenistan, Rusya, Gürcistan başta olmak üzere dünyanın farklı köşelerinde anıldı. Başyapıtları ondan fazla dilde çevrilen Tumanyan, Ermeniler için bir edebiyat ekolü olmak dışında siyasi duruşu ve Ermeni halkı ile olan derin duygusal bağı sebebi ile büyük önem taşıyor. Bu hafta Başbakan Paşinyan başta olmak üzere sayısız konuk Tumanyan'ın doğduğu Ermenistan’ın Lori bölgesindeki Tıseğ köyünde bir araya geldiler.
1869 yılında Tıseğ’de doğan Tumanyan, eğitim hayatına köy kilisesinde başladı, bunun sebebi babasının köyün papazının olmasıydı. 1879-1883 yılları arasında Stepanavan’daki bir okula gittikten sonra, daha iyi bir eğitim almak amacıyla Gürcistan’ın Tiflis kentindeki Nersesyan Okulu’nda eğitimini sürdürdü. Hovhannes Tumanyan çok küçük yaşta okuma yazmaya başladı, ilk şiirini 12 yaşında yazdı.
Bugün Ermeni masalları denince ilk akla gelen isim olan Tumanyan’ın hayal etme ve yazma yeteneğinin gelişmesindeki en önemli etken çocuklarına günün oldukça büyük bir kısmını ayırıp, onlara masallar, hikâyeyeler anlatan annesi, bir köy öğretmeni olan amcası ve vaazları ile Tumanyan’ı etkileyen babası oldu. Tumanyan anne ve özellikle babasına olan hayranlığını her zaman dile getirdi.
Tumanyan Ermeni halkının binlerce yıldır masallarla, efsanelerle, âşıkların güzellemeleriyle biriktirdiği bir kültürün içinde doğmuştu. Öncelikle bu sözlü kaynaktan beslendi ve ilerde bütün edebi katkısını da esas olarak bu sözlü edebiyata dönük olarak gerçekleştirdi.
1888 yılında evlendiği eşi Olya Tumanyan ile evliliğinden 10 çocuğu olan Tumanyan, büyük aile tutkusunu saklamadı. Hayatı genel olarak ekonomik zorluklar ile geçse de siyasi mücadelesini her zaman sürdürürdü. Kendisine sıkıntıda olduğu dönemlerde yurt dışından yollanan parasal yardımları, o zor anlarda bile daha çok ihtiyacı olduğunu düşündüğü halkı ile paylaştı.
Eserlerinde adalet, vatanseverlik, halk dayanışması konularına da eğilen Tumanyan, ataerkil topluma eleştirisini ve fakir sınıfın ezilmesi konularını da unutmadı.
‘Vernadun’ dönemi
1893 yılında Akhpür, Murc, Hasker ve Horizon dergilerinde yazılar yazdı. 1899’da Tiflis’te, Behrutyan sokak 44 numaradaki evinin çatı katında kurduğu edebiyat birliğini de anmak gerekir. Özellikle 'Vernadun' (çatı katı) olarak Ermeni edebiyat tarihine geçen oluşum, dönemin ünlü yazarlarından Ghazaros Ağayan, Avedik İsahakyan, Levon Şant, Terenik Demirciyan ve Nikol Ağbalyan’ın haftada bir iki kez toplanıp edebiyat sohbetleri gerçekleştirdikleri bir mekândı. Berc Broşyan, Muratsan, Vrtanes Papazyan, Rahip Gomidas ile ressamlar Kevork Başinçağyan ve Panos Terlemezyan da Vernadun'un müdavimlerindendi. Dolayısıyla Tumanyan önderliğinde farklı sanat dallarındaki önemli pek çok isim biraraya gelmiş, Tumanyan’dan ilham almış ve ortak çalışmalar içinde buluştu.
Bir Doğu Ermenice Edebiyatı devi olan Tumanyan’ın eserleri Batı Ermenileri tarafından da çok sevildi. Türkiye’de Ermeni okullarında da okutulan Kaç Nazar (Cesur Nazar) çocukların en sevdikleri hikayeler arasında girdi.
Tumanyan bir anlamda Gomidas’ın Ermeni müziği için köyleri gezerek yaptığını Ermeni edebiyatında yaptı. Gözlerini açtığı coğrafyadaki masalları, efsaneleri, hikayeleri, edebi yorumu ile harmanlayarak sundu.
Örneğin kökeni çok eski döneme dayan bir efsane olan 'Sasunlu Davit' efsanesi bugün Ermenilerin büyük kısmına Tumanyan’ın yolu ile ulaşmakta. Aynı şey 'Akhtamar' şiiri için ya da 'Anuş' operası librettosu için de söyleyebilir.
Aslında Tumanyan’ın büyüklüğü tam da bu noktada. 5 yaşındaki bir Ermenistanlı çocuğun ilk öğrendiği şiir olan “Köpek ve Kedi” de (Şunn u Gadun) de, muhteşem bir gecede heybetli opera binasında izleyeceğiniz Anuş Operas’ı da onun eseridir.
Tumanyan, özgün sanatçı kişiliğinden bağımsız olarak aynı zamanda dönem göz önüne alındığında bir fikir öncüsü, hatta devleti olamayan bir halkın, devlet adamıdır da. Tüm bunların yanında 10 çocuk babası ve tüm halkına yardım etmek için şehirden şehre dolaşan bir “aktivisttir”.
Siyasi faaliyetleri
Siyasi faaliyetleri Tumanyan cezaevi ile tanıştırmıştır. 1895 Hamidiye alayları kıyımlarından itibaren çok sayıda yetim ve kimsesiz çocuğun toplumsal bir desteğe ihtiyaç duyduğu dönemde Tumanyan kısaca Ermeni Yardım Derneği (HOM) kurucuları arasında yer almış, hatta İstanbul’a gelmiştir. Siyasi faaliyetleri, Çarlık polisi tarafından “affedilmemiş”, Tumanyan tutuklanmıştır.
Çarlık Rusyası ile arası iyi olmayan Tumanyan Rusya’yı Ermenistan’ın geleceğinin garantisi olarak görüyordur. Rus halkını yüceltirken Çarlık Rusyası’nın halkları bölen, ilerlemeyi köstekleyen politikasına tamamen olumsuz baktığını da gizlemiyordu.
1918'de Kafkaslar’da kan gövdeyi götürürken, Tumanyan bu kanlı politikaya karşı kızgınlığını ifade etmekten çekinmiyor, her şeye rağmen halkının yanında, ona ait olduğunu ispatlıyordu.
1923’te geçirdiği rahatsızlık sonucu 54 yaşında hayattan erken ayrılan Tumanyan’ın Ermenistan’da gömülme vasiyeti, dönemin siyasal sebepleri sebebi ile gerçekleşmemiş fakat daha sonra kalbi mezardan çıkarılarak köyündeki kabristana getirilmişti.
Tumanyan Moskova’da ve Tiflis’te Anıldı
Tumanyan’ın, Yerevan ve Tıseğ köyünde müze evi bulunuyor, Tiflis’te yaşadığı ev ise 2017’de bir edebiyat merkezine dönüştürüldü. 
Bu yıl Tiflis Amagleba Sokağı’ndaki "Hovhannes Tumanyan'ı Evi" adını taşıyan bilim ve kültür merkezinde de bir anma programı yapıldı. Rusya’nın başkenti Moskova'nın Merkez Ressam Evi'nde ise Tumanyan’ın 150. yıldönümüne adanmış edebiyat akşamı gerçekleştirildi.
Bu yıl Tumanyan severlere en büyük müjde UNESCO’dan geldi. Fransa ve Almanya desteğiyle Ermenistan tarafından Gomidas Vartabed ve Hovhannes Tumanyan için yapılan başvurular UNESCO’nun kabulünü gördü ve UNESCO Etkinlikler Takvimi’ne dahil edildi.
‘Tumanyan Ermeni halkı için Ararat demektir’
Başbakan Paşinyan, birçok konukla birlikte Tumanyan'ın doğduğu köy olan Tıseğ’e 19 Şubat'ta bir ziyaret gerçekleştirdi, şairin anısına anıtına çiçekler koyduktan anma etkinlikleri çerçevesinde bir konuşma yaptı.
Paşinyan Tumanyan'ın hayatında çektiği güçlüklerden, fakirlik hatta bazen açlık ile verdiği mücadeleden ve hiç kırılmayan azminden bahsetti. “Tumanyan her düştüğünde, hayat onu her seferinde yere devirdiğinde kendine ‘ayağa kalk’ dedi, kendi gücünden başka kimseye inanmadı. En yardıma muhtaç anında bile yardım dilenmedi, aksine herkese o yardım etti. Bugün sizler onun torunlarısınız, Ermeni halkı kendi gücünden şüphe etmemeli, başaracağına hep inanmalı. Ben de bugün Ermeni toplumuna aynı mesajı vermek isterim, ayağa kalkın, yürüyün, hasta değilsiniz, mağlup değilsiniz” dedi.
Paşinyan’ın Tumanyan için yaptığı Ararat benzetmesi de oldukça yankı yarattı: “Sanıyorlar ki bizim halkımızın tek bir Ararat’ı var, şu Aras’ın diğer tarafında olan. Hayır bizim başka bir Araratımız da var, Tumanyan. O ulaşılması çok zor bir yükseklik. Peki ya oraya nasıl vardı? İnanarak, çok çalışarak. Fakir bir köylü genç olan Tumanyan bugün halkımızın en büyük değeri, ulaşılması güç bir dağ.”
Tumanyan her yerde
Ermenistan'da Tumanyan'ı anmak için farklı etkinlikler de düzenlendi. Okul öğrencilerinin gençlerin ve edebiyat severlerin farklı faaliyetlerine, Parlamentodaki en büyük grup olan "Benim Adımım" grubundan vekiller de eklendi. Vekiller en sevdikleri Tumanyan dizelerini kameraya okuyup sosyal medya hesaplarından paylaştılar.
