ABD’nin California eyaletine bağlı Fresno şehri, Ermeniler için tarihî bir öneme sahip. Şehir, soykırımın ardından ABD’ye toplu göçün ilk durağı olmuş. Ancak şehir, Ermenilere 1915 öncesinde de ev sahipliği yapmış. Bugün Fresno’daki Ermenilerin sayısı 50 bin olsa da geçmişte şehirdeki Ermeni nüfusu çok daha fazlaydı. 1976’da Fresno State University’de (Fresno Devlet Üniversitesi) Ermeni Kürsüsü açıldı. Son sekiz yıldır kürsünün başkanlığını üstlenen Barlow Der Mugrdechian ile Fresno’yu ve şehrin Ermeniler için önemini konuştuk.
Fresno’da doğup büyüyen Barlow Der Mugrdechian, aile geçmişinin Van ve Tokat’a dayandığını belirtiyor: “Tıpkı annem babam gibi, ben de Fresno’da doğup büyüdüm. Baba tarafım Van, anne tarafım ise Tokat’lı. Her ikisinin ailesi de soykırımdan hemen sonra ABD’ye, Fresno’ya göç etmişler. Dolayısıyla ailemin 100 yıldır Fresno’da olduğunu söyleyebilirim.”
Fresno State University bitirdikten sonra UCLA’daki Ermeni Kürsüsü’nde eğitim alan Der Mugrdechian, akademik kariyerine 1985’te başlıyor: “30 yılı aşkın bir süredir Fresno State University’de Ermeni Kürsüsü’nde ders veriyorum. Kürsüde Ermenice dili, kültürü ve tarihi hakkında öğrenim veriliyor. Üniversitedeki Ermeni Kürsüsü her ne kadar 1976’da açılmış olsa da öncesinde Ermeni tarihi, dili ve kültürü konusunda bağımsız dersler veriliyordu. Son sekiz yıldır kürsünün başkanlığını ben sürdürüyorum.”
Harvard’tan sonra
ABD’de bazı üniversitelerde Ermeni Kürsüleri olduğunu belirten Der Mugrdechian, ilk kürsünün Harvard Üniversitesi’nde kurulduğunu ifade ediyor: “Fresno Üniversitesi’ndeki Ermeni Kürsüsü’nün geçmişi de eskiye dayanıyor. Ermeni tarihi, üniversitelerde 1950’li yıllarda işlenmeye başladı. İlk olarak Harvard Üniversitesi, 1959’da, bünyesinde bir Ermeni Kürsüsü açtı. Daha sonra Richard Hovhannisian öncülüğünde Los Angeles’taki UCLA’da bir kürsü kuruldu. Fresno Üniversitesi de, Ermeni Kürsüsü açan en eski üçüncü üniversite olmalı.”
Üniversitede Ermeni tarihi ve kültürü hakkında dersler veren Der Mugrdechian, bir süredir minyatür sanatı ve Ermeni mimarisi alanına yoğunlaşmış: “Genellikle Ermenilerin tarihi ve kültürü hakkında dersler veriyorum ancak şu an derslerimi iki temel konuda işliyorum. Bunlardan biri sanat. Ermeni kültürünün zenginliğine öğrencilerimin dikkatini çekmek için geçmişten günümüze minyatür sanatı ve mimarlık konularını araştırıyoruz. Ancak benim asıl üzerinde durduğum konu; edebiyat. Ermeni yazarların, ABD’li Ermeni yazarların soykırımın farkına varması. Aile hikâyelerinden yola çıkarak soykırımla tanışan birçok yazar var. Özellikle son yıllarda aile hikâyelerini kaleme alan pek çok yeni, genç yazar var.”
İlk göç 1881’de
Fresno’nun Ermeniler için önemine de değinen Barlow Der Mugrdechian, Ermenilerin şehre soykırımdan önce de göç ettiğine dikkat çekiyor: “Ermenilerin çok büyük bir bölümü, ilk olarak Doğu ABD’ye göç etmiş. Bu göç, soykırımdan hem önce hem de sonra olmuş. Ermeniler Fresno’ya ilk olarak 1881’de yerleşmişler. Buraya göç ettikten sonra, geride bıraktıklarına Fresno’nun güzel bir yer olduğunu ve onların da yerleşmesi gerektiğini belirten mektuplar yazmışlar. 1883’te 43 kişilik bir grup daha göç etmiş ve zaten ondan sonra da artık yavaş yavaş Fresno, Ermeniler için önemli bir şehir haline gelmeye başlamış.”
Gazeteler
1881’den 1920’lere dek Fresno’nun Ermeniler için önemli bir şehir olduğuna dikkat çeken Der Mugrdechian, kentte konserler düzenlendiğini, Ermenice yayın yapan gazeteler basıldığını ifade ediyor: “1920’lere kadar Ermeniler için en önemli şehir ve yaşam alanı, Fresno’ydu. Şehirde Ermeni kiliseleri, Ermenice yayın yapan gazeteler vardı, Ermeni sanatçıların sahne aldığı konserler düzenleniyordu. Yani Fresno, 1920’lere kadar ABD’li Ermeniler için bir merkezdi. Yıllar ilerledikçe, Los Angeles ve San Francisco büyümeye başladıkça Ermeniler de yavaş yavaş oralara göç etmeye başladılar. Bunun başlıca sebepleri ise daha iyi bir eğitim almak ve daha iyi bir işte çalışabilmek. Fresno’ya gelen Ermeniler daha çok çiftçilikle ilgileniyorlardı. Ancak ikinci ve üçüncü nesiller değişti ve eğitime daha çok önem verdiler.”
Asbarez, Nor Or...
Barlow Der Megrduchian, Fresno’daki ilk Ermenice gazetenin 1908’de yayın hayatına başladığını söylüyor: “Asbarez gazetesi, 1908’de basılmaya başlamış. Önce yerel bir gazete olarak çıkan Asbarez, daha sonra Taşnak Partisi’nin yayın organı haline gelmiş. Gazete halen varlığını sürdüyor ancak kurulduktan 50 yıl sonra, yine Ermenilerin yoğun bir nüfusa sahip olduğu Glendale bölgesine taşındı.”
Fresno’da uzun bir geçmişe sahip bir diğer gazete ise Nor Or (Yeni Gün). Nor Or, tıpkı Asbarez gibi yerel bir gazete olarak yayına başlar ancak daha sonra Ramgavar Partisi’nin yayın organı haline gelir: “Daha sonra Pasadena bölgesine taşınan Nor Or, Ramgavar Partisi’nin gazetesi haline geldi. Bu gazeteler daha çok ABD’deki Ermenilerin gündelik yaşamına dair haberler yapıyordu ancak Ermenistan’da yaşanan gelişmelere dair de haberler veriyordu. İki gazete de her ne kadar partilerin yayın organı olsalar da varlıklarını halen sürdürüyor. Asbarez Glendale’a, Nor Or da Pasadena’ya taşındıktan sonra Fresno’da basılan bir gazete kalmadı.”
Barlow Der Mugrdechian, Fresno State University bünyesinde yayın yapan ‘Hye Sharzoom’ adlı bir gazetelerinin de bulunduğunu belirtiyor: “Üniversitemiz öğrencilerinin 1979’dan bu yana yayınladığı bir gazetesi bulunuyor. Gazetenin ilk sayısı hazırlanırken ben de o okulda henüz bir öğrenciydim. Bugün de gazeteyi öğrenciler çıkarıyor, ben onlara yardımcı oluyorum. 5 bin adet basılıyor ve bunu birçok ülkeye dağıtıyoruz.”
‘Babamın memleketi Van’
Baba tarafının memleketi Van’a ilk kez 2012’de giden Barlow Der Mugrdechian, yaptığı ziyareti şu sözlerle özetliyor: “Van’a iki kez gitsem de ne yazık ki anne tarafımın memleketi Tokat’ı henüz görmedim. Van’a ise ilk ziyaretimi 2012 yazında yaptım. Orada bulunmak benim için çok ilginçti. Büyükbabalarım Van’ın merkezinde değil, kırsal bölgede yaşarlarmış. Orası ağırlıkla zenginlere ev sahipliği yaparmış, yabancı diplomatların evleri de orada olurmuş. Büyükbabalarımın evinin de o civarda olduğunu biliyorum. Tabii şu an geçmişe dair neredeyse hiçbir iz kalmamış. Evlerinin tam olarak nerede olduğunu bilmek imkânsız.”
Saroyan’ın evinde son durum
Der Mugrdechian, Pulitzer Ödüllü yazar William Saroyan’ın bir süre yaşadığı Fresno’daki evinin müze olması süreciyle ilgili son gelişmeleri de aktardı: “Artur Janibekyan adlı Rusyalı Ermeni bir hayırsever, Saroyan’ın bir dönem Fresno’da yaşarken kaldığı evi müzeye çevirmek için satın aldı. Evi müzeye çevirme fikri, Janibekyan’ın başkanı olduğu Intellectual Renaissance Foundation’a (Entelektüel Rönesans Vakfı) ait. Vakfın denetçilerinden oluşan bir heyet Fresno’ya gelerek görüşmeler yaptılar. ABD’liler için bir evi müzeye dönüştürme fikri biraz uzak. Dolayısıyla nasıl olacak, müzeye dönüştürüldükten sonra ziyarete açıldığında nasıl bir ilgi görecek, bunların hiçbirini bilmiyoruz. Yerevan’da Sergei Paradjanov’un evi, müzeye dönüştürüldü ve müzede yönetmenin birçok eşyası, kamerası, kıyafeti sergileniyor. Ancak Ermenistan, ABD değil; o kültür ABD’de yok... Vakıf, bu müzenin yapılması için para yatırmaya ve evi restore etmeye hazır. Sanıyorum 6 ay ile bir yıl arasında bir sürede müze açılmış olacak.”
