Nayat Karaköse, Ermenistan tarihi ve Ermeni kültürünü ve soykırımın izlerini aktaran Boston'daki 'Armenian Museum and Library of America' yı yazdı.
NAYAT KARAKOSE
nayatk@gmail.com
Geçen hafta sonu, yolum Boston’a düştü. 1915 sonrasında Ermenilerin Amerika’da ilk duraklarından birisi Boston olmuştu. Boston’da şu an on binlerce Ermeni yaşıyor, çoğunluğu da Watertown semtinde... Armenian Museum and Library of America da Watertown’da. 1971’de kurulan müzede, 20 binin üzerinde eser bulunuyor. Merkezin geniş bir de kütüphanesi var.
Karsh’ın öyküsü
Müzeye girdiğinizde sizi 1908’de Mardin’de doğmuş, soykırımın türlü acılarını yaşamış, 15 yaşında Kanada’da fotoğrafçılık yapan dayısının yanına göçmüş ve dönemin en ünlü fotoğrafçılarından biri haline gelen Yusuf Karsh’ın nefis bir fotoğraf sergisi karşılıyor. Karsh, Winston Churchill’den Ernest Heming-way’e pek çok ismin fotoğrafını çekmiş.
Müze farklı bölümlerden oluşuyor. İlk katta Ermenistan tarihi ve Ermeni kültürü üzerine eserleri, kronolojik sıraya göre yerleştirilmiş zaman tüneli eşliğinde görüyorsunuz. Eski paralar, seramikler, 1500’lerden kalma Ermenice yazılı kitaplar, Ermeniler için sembol olan bazı kiliselerin maketleri burada... İkinci katta ise Ermeni müziğine ayrılmış özel bir bölüm var.
Çivili tasma
Soykırımla ilgili olan özel bölüm de ikinci katta. Duvarlarda sizi, kronolojik sıraya göre çeşitli bilgiler ve çeşitli fotoğraflar karşılıyor. Sonra, bir camın ardında bazı objelerin sergilendiğini görüyorsunuz. Bu objelerin her biri ayrı ayrı sarsıcı, örneğin çivili bir tasmanın sergilenmesi gibi. Bu tasma, Bitlis’te ailesinin ve yakınlarının katledilmesine tanıklık eden Edward Hovanesyan’a ait. Katliamlardan saklanarak kaçan ve daha sonra yakalanıp bu tasmayla bir çiftlikte köle olarak çalıştırılan Hovanesyan, kaçmayı başarmış ve tasmayı saklamış. 1921’de de Boston’a göçmüş, ailesi tarafından da bu tasma müzeye bağışlanmış.
Bir başka ilginç obje ise tebeşir kalıbı. Harputlu Kirkor Uzunyan, tebeşir yapmayı ve tebeşir kalıbını icat etmiş; 1894-1896 yılları arasında gerçekleşen katliamlardan orduya “Tebeşir tedarik ediyorum” gerekçesiyle kurtulmuş, fakat 1915’te öldürülmüş. Ailesi hayatta kalmış, eşi orduyu “Hükümet için tebeşir üretmeye devam edeceğiz” diyerek ikna etmiş ve tehcirden muaf tutulmuşlar. Savaş sonrasında da Amerika’ya göçmüşler. Yine bu bölmede, soykırım sırasında Ermenice olarak tutulan bir günlük de sergileniyor.
Ermeni yetimhanelerinde üretilen halılardan bazılarını da Simourian Ailesi Galerisi bölümünde görebilirsiniz. Halı üretimi, Ermeni yetimhanelerinin ana gelir kapılarından biriymiş. Yetimhanede kalan genç ve çocuklar halı dokumayı öğrenip, halı üretiyorlarmış. Müzede, 90 yıl önce, 1.400 Ermeni yetim tarafından dokunan ve 1920’de ABD’nin yardımlarına bir teşekkür olarak Ermeniler tarafından ABD Başkanı Calvin Coolidge’e hediye edilen halının hikâyesini de öğreniyorum. Halı, Smithsonian Müzesi tarafından Dr. Martin Deranian’ın ‘Başkan Calvin Coolidge ve Ermeni Yetim Halısı’ kitabının tanıtımında sergilenmek için istenmiş, fakat Beyaz Saray bu talebi reddetmiş. Beyaz Saray’a gönderilen dilekçeler, Başkan Obama’ya yazılan mektuplar fayda etmemiş. Şu an halı, Beyaz Saray’ın deposunda tutuluyor. Üçüncü kat ise güncel Ermeni sanatından eserleri içeriyor.
Kolay olmayan
Henüz Türkiye’de Ermenilerle ilgili herhangi bir müze veya vicdan mekânı yok. Gerçeği öğrenmek hepimizin hakkı ve bazen bir tebeşir kalıbı ya da çivili bir tasma, bir ömürlük hikâyeyi bize anlatıyor; ne de olsa her birinin hafızası var. Bu hakikatle buluşmak hiç kolay değil ama bu hakikatten mahrum bırakılmak da hiç adil değil. Geçmişin, “şimdi”miz üzerinde şüphesiz ki bir tahakkümü var; ama geleceğimiz de geçmişimizi bilmeden, bu acıları tanımadan özgürleşemeyecek. Onarılmak için Karsh’ın da, Uzunyan’ın da hikâyesinin bilinmesi ve onların acısının tanınması gerekiyor. Bir de bu coğrafyadan göçüp giden onca değeri görünce, Türkiye sadece Ermenileri yok etmemiş, âdeta kendi kafasına da sıkmış demekten geri duramıyorsunuz.
