Can Öktemer, sessizce yok olan Tarlabaşı’nı tek fotoğraflayan ve bu fotoğrafları Ayıp Şehir isimli bir kitapta toplayan Ali Öz’le, belgesel fotoğrafçılığını, bunun önemini, Tarlabaşı’nı, İstanbul’u ve soylulaştırmayı konuştu.
Can Öktemer
temercan.ktemer7@gmail.com
Tarlabaşı’nda “kentsel dönüşüm” hızla devam ediyor. Bir semtin mimari dokusu tamamen değişirken, semt giderek ıssızlaşıyor ve çoğulcu bir kültür sessizce İstanbul’u terk ediyor. Bütün bunlar üzerlerinde koca koca reklam panoları olan dev bariyerin arkasında neredeyse hiç kimse görmeden oluyor. Sadece bir kişi hariç… Belgesel fotoğrafçı Ali Öz, hiç kimsenin yanlarında olmadığı zamanlarda, hiç kimsenin yanında olmadığı insanlarla dayanıştı ve yok olurken kimsenin ses çıkarmadığı bir kültürü, bir mekânı ve bir semti fotoğrafladı. Bunu turistik bir amaçla yapmadı, ki Tarlabaşı’ndaki insanlar da turistik merakla yıkıntıların fotoğraflarını çekenlere “Ali Bey hariç, kimse fotoğraf çekmesin” diye not yazdılar. Daha sonra bu fotoğrafları, Ayıp Şehir isimli çok güzel bir kitapta topladı. Biz de bu kitabı bahane ederek, Ali Öz’le belgesel fotoğrafçılığını, bunun önemini, Tarlabaşı’nı, İstanbul’u ve soylulaştırmayı konuştuk.
“Belgesel fotoğrafçının ekonomik sorunları çözümlenmediği için…”
- Türkiye’nin birçok yerinde kentler dönüşmekte, tarihi önemi olan yerleşim yerleri yıkılmakta. İnsanların bellekleri, tarihleri, anıları bu kadar tehlike altındayken, sizce fotoğrafların ve fotoğraf sanatçıların gerçeği ve tarihi belgelemek konusunda önemleri giderek artacak mı?
Belgesel fotoğrafçının ekonomik sorunları çözümlenmediği için, bugün dijital teknoloji ve photoshopla birlikte müthiş bir dijital kirlilik yaşanılıyor. Ben yine de yalın ve somut fotoğrafın yalansız dilini elimden geldiğince kullanmaya devam ediyorum. Bu benim yaşam biçimim, çünkü biz 78 kuşağıyız, çıkarsız, beklentisiz sevmeyi bilen bir kuşaktan geldik.
- Dijital teknolojinin bu kadar geliştiği ve fotoğrafın salt bir anı, eğlence karelerine dönüştüğü bir dönemde belgesel fotoğrafçılığının geleceği için neler düşünüyorsunuz?
Bugün belgesel fotoğrafçılığının geleceği konusunda kuşkum var. Ekonomik nedenlerle bugün birçok önemli fotoğrafçı, fotoğraf çekmeyi bıraktı, workshopçılıkla hayatını kazanmaya çalışıyor. Dünyanın önemli birçok fotoğrafçısı da bu yolu deniyor, hatta bu tanınırlıklarını reklam yıldızlıklarına transfer ettiler. Fotoğraf konusunda ahkâm kesen herkese sorduğum temel bir sorum var; sonuçta biz bir iş yapıyoruz ama belgesel fotoğrafçı nasıl geçinecek? Asla bunun cevabını alamıyorum, utanarak bana workshopçılıkla diyebiliyorlar. Oysa yalnızca bu Tarlabaşı çalışmamda 2 yıl çalıştım ve harcadığım para, yaşadığım stres cabası. Sergi ve özellikle kitap aşamasında engellemeye çalışanları hiçbir zaman affetmeyeceğim. Karşı Sanat’tan Feyyaz Yaman'ın öncelikle manevi desteği ve Yurtiçi Kargo’nun kitap için verdiği destek sayesinde biz bu güzel kitabı yapabildik ve Fotoğrafevi Yayınları’nda kalıcı bir yapıt olarak yerini aldı.
Dalan: “3-5 Rum'un evini yıkmakla ne olacak?”
- 1989'da Bedrettin Dalan'ın imza attığı yıkımlarda da Tarlabaşı'ndaydınız. Dalan, 350 tarihi binanın yıkımını 'bizim kültürümüz değil ki' diyerek savunmuştu. Peki, o evler kimindi? O yıkımda evlerini kaybedenler şu anda nerede?
Burası Rum, Ermeni ve Yahudilerin yaşadığı, 1900’lü yıllarında kurulmuş, o dönemin ticaretle uğraşan insanlarının oluşturduğu bir semtti. Hatta burayı Venedik’e, Venedik’in susuz haline benzetirlerdi. Yüzyıllık süreçte burada değişik zamanlarda, dönemsel göçler oldu. Bunların yakın zamandaki en büyüğü sayılan 6-7 Eylül’de Beyoğlu'nda Rum ve Ermeni vatandaşlarımıza yapılan saldırılarla gerçekleşmiştir. Daha sonra da 64’teki Kıbrıs olayları... Neticede buradaki insanlar buraları bırakıp, dünyanın dört bir tarafına dağıldılar. Daha sonra buralar devletin de desteğiyle hızla el değiştirdi. Bedrettin Dalan'ın “3-5 Rum'un evini yıkmakla ne olacak?” dediği Tarlabaşı Bulvarı açılması sırasında, en büyük mimari katliam yapıldı. Daha sonra burası gelen tüm iktidarlar tarafından kendi kaderiyle baş başa bırakıldı. Yani buranın ölümü tescillendi.
- Feyyaz Yaman, 'İstanbul kendi depremini beklemiyor, İstanbul kendi depremini yaşıyor' diyor kitapta. İstanbul gibi kadim bir şehrin her iktidarla neredeyse yeniden dizayn edilmesi ve bu yeniden dizaynla kendi kültürünü kaybetmesinin altında ne yatıyor? 'İstanbul'u fethedebilme'nin tarif edilemez iktidarı mı?
“İstanbul kendi depremini bekliyor” sözü, biraz somut beklenen depremle ilgili olarak aslında metaforik el değiştirme olarak söylenmiş, bir şehrin ana kültürünün yok edilmesi, soylulaştırma adına soysuzlaştırılmasıdır. Şehrin “asıl sahipleri”nin sürülüp, yeniden dizayn edilmesidir. O yüzden yüzyıllardır İstanbul'un fetih törenleriyle kültürel olarak fethedemedikleri bir şehri, her sene bu tür törenlerle fethetmeye çalışıyorlar.
- Tarlabaşı, 'yeryüzünün lanetlileri'nin bir arada yaşadığı bir yerdi, fakat artık yok. Peki, 'lanetliler'e ne olacak, nereye gidiyorlar onlar?
Daha önceki bir röportajımda dediğim gibi, o insanlar bir gecede buharlaştırıldı, evlerinden, sığınaklarından atıldı. Hem de evleri 3-5 kuruşa, zorla belediye, devlet ve özel sektör eliyle kamulaştırıldı ve o güzelim mimari doku yok eldi. Bir daha asla yerine konamayacak bir yıkım gerçekleştirildi. Buradaki insanlar sığınaklarından atıldı ve ya köylerine döndü, ya da uzaktaki başka varoş semtlerine sığındılar.
“Bu kentsel dönüşüm denen olay, herkesin iştahını kabartıyor”
- Tarlabaşı'ndan geriye ne kalacak peki?
Burada, eskiyle alakası olmayan bir mimari doku inşa ediliyor ve farklı sınıftan insanlar yerleşecekler. Bunu ilanlarında bile görebiliyoruz. Sarışın, uzun boylu, Avrupai tipte insanlar olacak herhalde. Bu ilanlarda olmasa da ve bir de zengin turistleri katarlarsa, böyle ilginç, eskiyle alakası olmayan bir yaşam biçimi oluşturulacak. Buranın yeni zenginleri, yoksulla yan yana oturmak istemez zaten. Dolayısıyla bu kentsel dönüşüm yağması, burayla sınırlı kalmayacak, muhtemelen Tarlabaşı'nın tamamını ele geçirecek ve Dolapdere ile Kasımpaşa'ya kadar dayanacak.
- İnsanların Tarlabaşı’nda yaşananlar karşısındaki tepkisizlik ve ilgisizlikleri için neler demek istersiniz?
Maalesef buradaki insanların kendilerini savunabilme güçleri yoktu. Sivil toplum örgütleri ve mimarlar da bu insanları yalnız bıraktılar. Benim her zaman söylediğim bir şey var; keşke bu çalışmayı yaparken, yanımda mimarlar, sosyologlar, psikologlar olsaydı ama yoklardı. Ben burada 2 yıl kelle koltukta, nerdeyse 300 iş günü çalıştım. Ne İstanbul Mimarlar Odası’ndan, ne kimseden hiçbir yardım alabildim. Bir de Çankaya Belediyesi bürokrasisinden yediğim kazık yanıma kâr kaldı. Çağdaş Sanatlar Merkezi’ndeki sergi sırasında, Belediye Başkanı Bülent Tanık, 300 kişinin ve basının önünde, heyecanla ve iyi niyetle bu işin kitabını ve DVD'sini yapma sözü verdi. Belediye bürokrasisi, bizi bir ay oyaladı ve verdikleri sözde durmadılar. Bu yüzden kitabın maliyeti, arttı ve gecikti. Yurtiçi Kargo’nun desteğiyle ve biraz da kendi cebimden ilaveyle çok güzel bir kitap oldu.
Daha önce, Karşı Sanat-Tarlabaşı “Ayıp Şehir” sergisinin açılışında yanıma gelen CHP Beyoğlu İlçe Başkanı İnan Güney, beni “Sen bu fotoğraflarla ne anlatmak istiyorsun?” diye sorgulamaya kalktı. Anlıyorum ki, bu kentsel dönüşüm denen olay bir ekonomik olay ve herkesin iştahını kabartıyor.
Ben hayatımda hiçbir çalışmamı proje olsun diye çekmedim. Tarlabaşı da zaten yıllardır bildiğim, takip ettiğim bir yerdi. 2 yıl önce burada yıkımların olacağını duyduğum vakit, beklentisiz, gönüllü olarak kolları sıvadım, sırf tarihe bir not düşmek için, hızla çalıştım. 6 ay sonra, “Ben bu insanlar için ne yapabilirim?” diye düşünmeye başladığımda sosyal medyayı kullanmaya karar verdim, doğru da yapmışım. Buradaki olayları dünya kamuoyuna taşıdım. Bizim basın olayın öznesi olarak benimle röportaj yapmaya başladı. Bu çok uzun süreç üzerine çok konuştuk.
Ben, tek başıma burada yıkımı önleyemeyeceğimi biliyordum. Benimkisi öncelikle tarihe not düşmekti. Sorumluluğumu yerine getirmiş insanın vicdan rahatlığı içerisindeyim. Buraya yüzlerce fotoğrafçı arkadaşımı götürdüm ama birçoğu burayı popüler olabilecekleri bir alan olarak görüp “Facebook’ta ilginç bir iki fotoğraf yayınlar mıyız?” diye geldiler ve 3-5 günde kayboldular.
