Eylül 2023'te Azerbaycan'ın saldırısı ile Dağlık Karabağ güçleri kurdukları hükümeti lağvederken 100 bin Karabağlı Ermeni de Ermenistan'a göç etmek zorunda kaldı. Ancak Azerbaycan güçleri herkesin Ermenistan'a sığınmasına izin vermedi. İş insanı Ruben Vardanyan da dahil olmak üzere Karabağ Ermenilerinin liderleri tutuklanarak Bakü'ye gönderildi. BBC Rusça tutuklu liderlerle ilgili bir haber hazırladı.
Gazeteci Lilit Shahverdyan, BBC Rusya Servisi adına tutuklu kişilerin yakınları ve avukatlarıyla görüştü.
Uluslararası kurumlarca tanınmayan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin (DKC) eski askeri ve siyasi liderleri olan sekiz Ermeni, Azerbaycan güçlerince hapishanede tutuluyor.
Bunların arasında üç eski cumhurbaşkanı da var: Arkady Gukasyan, Bako Sahakyan ve Arayik Harutyunyan. Ancak aralarında en bilinen isim DKC hükümetinde birkaç ay devlet bakanı olarak çalışan Rus-Ermeni milyarder Ruben Vardanyan.
Yetkililer ve insan hakları savunucuları tutukluların tam sayısı konusunda farklı bilgiler veriyor. Bakü'de 23 Ermeni tutuklu söz konusu. DKC'nin sekiz lideri, 15 savaş esiri.
Ancak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nde (AİHM) Ermeni mahkumların çıkarlarını temsil eden insan hakları savunucusu Siranush Sahakyan, gerçek mahkum sayısının resmi verilerden çok daha fazla olduğuna inanıyor.
Eylül başında Azerbaycan Başsavcısı soruşturmanın bittiğini ve Karabağ'ın eski liderlerinin davalarının yakında mahkemeye taşınacağını duyurdu. Bu, tutuklanmalarından bu yana, hapistekileri nasıl bir sürecin beklediğine dair neredeyse ilk duyuruydu.
Bir yıl önce eski yetkililerin tutuklanması Azerbaycan basınında aktif olarak yer aldı. Eski liderlerin elleri bağlı olarak Azerbaycan Devlet Güvenlik Teşkilatı binasına götürüldüklerini gösteren görüntüleri ve gözaltı merkezinde çekilmiş fotoğrafları yayınlandı.
Ancak o tarihten bu yana onlara ait yeni bir fotoğraf yayınlanmadı. Mart 2023'te Azerbaycan'ın devlet kanalı AzTV, eski DKC başkanı Arayik Harutyunyan ve eski savunma bakanı Levon Mnatsakanyan'ın röportajlarının yayınlanacağını duyurdu. Ancak röportaj yayınlanmadı.
O tarihten bu yana tutuklular medyada görünmüyor.
BBC, hapisteki iki eski hükümet üyesinin aile üyeleriyle temasa geçti. Her iki akraba da isimlerinin gizli kalması koşuluyla konuştular.
Yakınlardan biri "Durumu hakkında çok az şey biliyoruz. Tekrar ne zaman arayacağını bilmiyorum. Uluslararası Kızılhaç Komitesi veya diğer aracılar aracılığıyla iletişim halindeyiz" diyor.
Mahkeme işlemleriyle ilgili bilgiler yalnızca Azerbaycan medyasından ediniliyor.
Bir başka mahkumun oğlu da BBC'ye yaptığı açıklamada şunları anlattı: "Zaman zaman bizi arayıp sağlığının iyi olduğunu söylüyor. Uzun süreli iletişimsizlik vakası yaşanmadı." diyor
Tutukluların aileleri yakın gelecekte akrabalarını göremeyeceklerini düşünüyor. Akrabalardan biri BBC'ye, "Serbest bırakılmasını umuyoruz ancak bunun için henüz gerçek bir koşul görmüyoruz" dedi. Ermenistan hükümetinin ailelerine neredeyse hiç yardım etmediği görüşündeler.
Uluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC), Azerbaycan ile Ermenistan arasında pratikte arabuluculuk yapan, tutuklularla fiziki temasta bulunan ve aileleriyle teması sağlayan tek kuruluş.
ICRC, tutuklulara yaptığı ziyaretler hakkında Ermeni ve Azerbaycan medyasını bilgilendiriyor. Bu tür ziyaretler en son bu yılın Ağustos ayında rapor edilmişti.
BBC'nin değerlendirmesine göre Karabağlı Ermenilerin eski liderlerinin akrabaları, zaten hassas olan durumlarını daha da kötüleştirmemek için tutukluluk koşullarına ilişkin ayrıntıları açıklamamaya çalışıyor. Ancak Ruben Vardanyan'ın uluslararası hukukçulardan oluşan ekibi farklı bir strateji seçmiş.
Bu yılın haziran ayında BM işkence özel raportörüne Vardanyan'ın kötü muamele ve işkenceye maruz kalmasının kınanması çağrısıyla bir dilekçe gönderildi. Mektupta, Vardanyan'ın Nisan 2024'te açlık grevi ilan etmesinden sonra hapsedildiği ve yiyecek ve içme suyundan mahrum bırakılarak cezalandırıldığı belirtiliyor.
Avukatlar, tecrit hücresinde gece gündüz ışıkların kapatılmadığını, Vardanyan'ın uzun süre ayakta bekletildiğini, kendisine tuvalet kağıdı verilmediğini, çamaşırlarının yıkanmadığını, elbise ve iç çamaşırını değiştirme fırsatı verilmediğini söylüyor.
İrlanda eski cumhurbaşkanı Mary Robinson'dan, Fransa eski dışişleri bakanı Bernard Kouchner'a kadar birçok tanınmış isim, Azerbaycan'a Vardanyan'ın serbest bırakılması çağrısında bulundu. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'in Ağustos 2024'teki Bakü ziyareti öncesinde Rusya Ermeniler Birliği, ondan Karabağlı Ermeni liderler konusunu gündeme getirmesini istedi.
Vardanyan, Karabağ'da "terörü finanse etmek", yasa dışı silahlı gruplar oluşturmak ve Azerbaycan'da yasa dışı yaşamak suçlamalarıyla gözaltına alınmıştı.
Tanınmayan "DKC"nin diğer liderleri işkence, terör eylemleri veya ulusal düşmanlığı kışkırtmakla suçlanıyor.
BBC, Azerbaycan Devlet Güvenlik Servisi'ne talepte bulundu ancak henüz bir yanıt alamadı.
Geçtiğimiz yıl Bakü ve Yerevan doğrudan müzakerelere başladı. Geçen Aralık ayında savaş esirlerinin değişimi gerçekleşti. Ardından Azerbaycan 32 Ermeni'yi, Ermenistan ise iki Azerbaycan askerini iade ederek Bakü'nün BM iklim değişikliği konferansının 29. oturumu olan COP29'a ev sahipliği yapma teklifini destekledi. Konferans 11-22 Kasım tarihleri arasında gerçekleşecek.
Ancak Karabağlı Ermenilerin eski liderleri bu mübadeleye dahil edilmedi.
Ermenistan, Dışişleri Bakanlığı düzeyinde Karabağ'ın eski askeri ve siyasi liderlerinin tutuklanmasını kınadı ve Uluslararası Adalet Divanı'na başvurdu. Ancak yorumlara bakılırsa Ermenistan Başbakanı onların serbest bırakılmasını öncelikleri arasına almıyor.
İnsan hakları savunucusu Siranush Sahakyan ve Ruben Vardanyan'ın çıkarlarını temsil eden avukat Jared Genser, BBC ile yaptıkları görüşmede, Kasım ayındaki COP29 yaklaşırken dünya toplumunun dikkatini mahkumlar sorununa çekebileceklerine olan inançlarını dile getirdiler.
Genser, siyasi mahkumlar konusunda çalışmış ve tanınmış bir Amerikalı insan hakları uzmanı. Genser, " Azerbaycan'da uluslararası mahkemelerde olup bitenlerden derin kaygı duyan çok sayıda insan var. [Cumhurbaşkanlığı İlham] Aliyev bu gerçeği gizlemeye çalışabilir, ancak bu onun itibarı açısından istenmeyen sonuçlara yol açabilir ve COP29 yaklaştıkça bu durum daha da artacaktır." diyor.
ABD ve AB yetkilileri de periyodik olarak Ermeni mahkumların akıbeti hakkında açıklama yapıyor ve Azerbaycan'a onlara insanca ve uluslararası hukuka uygun şekilde davranması çağrısında bulunuyor.
Chatham House Kraliyet Uluslararası İlişkiler Enstitüsü'nden araştırmacı Laurence Broers, Azerbaycan'da bazı aktivistlere yönelik daha önce de af çıkarıldığını belirtiyor. Bu nedenle, COP29 öncesinde mahkumların serbest bırakılması ihtimal dışı değil, ancak şu ana kadar böyle bir olasılığa işaret eden hiçbir gelişme yok.
Ermeni savaş esirlerinin ailelerini uluslararası mahkemelerde temsil eden avukat Siranush Sahakyan, tutuklu bulunan tüm Ermenilerin serbest bırakılmasının Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki barış anlaşması çerçevesinde tartışılması gerektiğine inanıyor. Ancak Ermeni yetkililerin çabaları ona yeterli gelmiyor.
Vardanyan'ın çıkarlarını temsil eden Jared Genser da, Yerevan'ın çabalarını "tamamen başarısızlık" olarak değerlendiriyor.
Ermenistan Dışişleri Bakanlığı ise, BBC'nin soruşturmasına yanıt olarak, Ermeni savaş esirlerinin, sivillerin ve DKC'nin eski liderlerinin geri dönüşünün "bir öncelik olarak kabul edildiğini ve her zaman Dışişleri Bakanlığı'nın ilgi odağında olduğunu" belirtti.
Ancak Ermenistan Başbakanı Paşinyan, Eylül başında düzenlediği basın toplantısında aslında Vardanyan'ın kaderinden Rusya'yı sorumlu tuttu ve şunları söyledi:
"Nasıl oldu da Ruben Vardanyan Rus vatandaşlığından vazgeçti, kendisine bu adımı atmasını tavsiye eden, onu Dağlık Karabağ'a gönderenler, hangi amaçla, hangi şartlarda, ne gibi sözler verdi?" dedi.
BBC'ye göre bu imalar, Azerbaycan devlet medyasının Vardanyan'ı "Karabağ'a gönderilen Kremlin ajanı" olarak nitelendiren söylemleriyle benzerlik taşıyor.
Karabağ Ermenilerinin liderlerine karşı açılan davanın sonucu henüz belli değil. BBC'nin analizine göre sonucu geciktirmek tutsakların hem lehine hem de aleyhine olabilir. COP29 iklim konferansı muhtemelen uluslararası ilginin Azerbaycan'a odaklanacağı an olacaktır. Alternatif olarak Ermenistan ile Azerbaycan arasında doğrudan bir anlaşma yapılabilir ancak şimdilik bu pek mümkün görünmüyor.
Son zamanlarda Bakü, DKC'nin eski liderlerine karşı hoşgörü gösterme olasılığını bir kez daha reddetti. Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Ayhan Hacızade, "Azerbaycan'ın savaş suçlularını ve ayrılıkçı cunta rejiminin temsilcilerini serbest bırakma yükümlülüğü yoktur" dedi.
Ancak tutuklu yakınları umudunu kaybetmemeye çalışıyor.
(BBC Azerbaycanca)
