Tunceli Üniversitesi Tarih Bölümü Başkanı Yrd. Doç. Dr. Candan Badem, 2009 yılından itibaren Ermenistan Ulusal Arşivleri'nde düzenli araştırmalar yaptı ve bu çalışmalar sırasında elde ettiği deneyimleri makalesinde paylaştı. Tarihçi Canan Badem burada çalışmak isteyecek Türk araştırmacılar için kaleme aldığı yazısında, arşivlerde herhangi bir sorun yaşamadığını ve belgelerin tüm araştırmacılar için açık olduğunu belirtiyor.
Canan Badem
candanbadem@tunceli.edu.tr
Bu yazının amacı Türkiyeli araştırmacı ve tarihçilere Türkiye'de pek az bilinen Ermenistan Ulusal Arşivi'ni (Ermenicesi Hayastani Azğayin Arkhiv, bundan sonra HAA) kısaca tanıtmaktır. Bazı tarihçilerimizin sandığının aksine bu arşiv TC vatandaşlarına da açıktır. 2005 yılında ABD'de Duke Üniversitesinde antropoloji doktorası yapmakta olan Yektan Türkyılmaz bu arşivi ziyaret eden ilk TC vatandaşı olmuştur. [1] Bu satırların yazarı da 2009 yılı Temmuz ayından beri her yıl bir süre bu arşivde çalışmaktadır. Ancak arşiv (HAA) yönetiminin verdiği bilgiye göre bu iki kişiden başka bir TC vatandaşı henüz arşivlerini ziyaret etmemiştir.
HAA, Ermenistan'ın başkenti Erivan'da Hraç Koçar 5 adresinde (Barekamutsyun metro istasyonu yakınında) bulunmaktadır. İletişim bilgileri arşivin resmi internet sitesinden alınabilir (http://www.armarchives.am/en/content/205/). Sitenin Ermenice, Rusça ve İngilizce versiyonları mevcut. Arşivin temelleri 1922 yılında SSCB'nin kurulmasının ardından Tiflis'teki Kafkasya genel valiliği arşivlerinin Erivan guberniyası ve Kars vilayeti (oblastı) ile ilgili kısımlarının Ermenistan SSC'ne verilmesi ile atılmış.
Bildiğim kadarıyla Ermenistan'daki bütün devlet kurumlarının arşivleri yasal süre sonunda bu arşive devredilmektedir. Ermenistan'da mevcut çeşitli devlet arşivleri 2003 yılında tek bir arşiv çatısı altında birleştirilmiş, eski Komünist Parti arşivleri de bu arşive devredilmiştir. Arşivdeki belgelerin çoğu Rusça veya Ermenicedir. Arşivde saklanan en eski tarihli belge Şah Abbas tarafından Ermeni meliklerine verilen bazı haklara dair 1607 tarihli Farsça bir fermanı. Çarlık Rusyası döneminden kalan ve çarlık kurumlarına ait belgeler doğal olarak Rusçadır. Nitekim ben de Ermenice bilmediğim halde baktığım belgeler Rusça olduğu içim bu arşivde çalışabildim. Ayrıca Ermenistan'da hemen herkes Rusça biliyor. Dolayısıyla Rusça bilen bir araştırmacı burada iletişim zorluğu çekmeyecektir. Daşnaksütyun partisinin arşivleri bilindiği gibi ABD'de Boston'da bulunuyor ve HAA kontrolünde değil. Ramkavar-Azatakan partisinin arşivi ise HAA'ya teslim edilmiş. Öteki Ermeni partilerine dair belgeler de arşivdeki çeşitli fonlarda mevcut. Ayrıca Ermenistan ve Kafkasya'da çarlık dönemi devrimci hareketlerin tarihine ilişkin çok sayıda belge var. Ermeni devlet adamları S. Spandaryan, S. Şaumyan, S. Myasnikyan, S. Kasyan, A. Mravyan, A. Melikyan, B. Garibcanyan, Ruben Ter Minasyan ve başkalarının şahsi arşivleri de HAA'da. Arşivin toplumsal-siyasal kısım olarak adlandırılan bölümünde 1885-2003 yıllarına ait 804 binden fazla dosya (delo) muhafaza ediliyor.
Rusya arşivlerinde olduğu gibi HAA'da da dosyalar (delo) genelde kalındır ve bir konu hakkındaki belgeleri bir araya toplar. Bu yönüyle HAA Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nden (BOA) daha iyidir. Ancak fotokopi ücretleri bize göre oldukça pahalı. Ayrıca kataloglar bilgisayar ortamında taranabilir değil, elektronik arama yapılamıyor, araştırmacı matbu kataloglara bakmak zorunda. Araştırmacı günde 25 dosya (delo) sipariş edebilmektedir. Araştırma salonu çalışma saatleri saat 10-17 arası.
Arşiv yönetimi bazı belge derlemeleri de yayımlıyor. Bunlardan biri 1945-46 yıllarındaki Sovyet - Türk diplomatik ilişkileri ve Kars - Ardahan meselesine dair Ermenistan SSC dış işleri bakanlığının yazışmalarını içeren 410 numaralı dosyanın (delo) tamamı ve başka belgelerden oluşuyor: Armeniya i Sovetsko-Turetskie Otnoşeniya v Diplomatiçeskih Dokumentah 1945-1946 gg., ed. Arman Kirakosyan, Erivan: Natisonalnıy Arhiv Armenii, 2010. Belgelerin dili Rusça, kitap da Rusça yayımlanmış.
Arşiv fonlarından bazı örnekler
HAA’de özellikle Türkiyeli araştırmacıların ilgisini çekebilecek bazı fonların içeriği ve tarih aralığı hakkında aşağıda kısa bilgiler vermek istiyorum. Kuşkusuz bütün fonlar bunlardan ibaret değil, bunlar ancak benim araştırma konularıma ilişkin olarak saptayabildiğim bazı örnekler.
Fon 125: Erivan Guberniyası İstatistik Komitesi. Opis 1: 1854-1918 yılları. Kars oblastının bütün köylerine dair istatistik bilgiler, nüfus ve mal sayımları.
Fon 136: Ulaştırma bakanlığı Kafkasya bölge müdürlüğü, 1891-1918 yılları. Ulaştırma bakanlığının ve şose yollar genel müdürlüğünün genelgeleri, savaş zamanı tahliye kuralları, yol inşaatında çalışan işçilerin sağlık durumu, tifüsle mücadele, Geçici Hükümet’in savaşa dair genelgeleri, Kars sancağı (okrug) yol projeleri, köprü projeleri, Erivan – Gümrü- Kars demir yolu istasyonları ve lojmanları plan ve projeleri, demir yolu inşaatı, müteahhitlerle sözleşmeler, yolların stratejik önemi hakkında bilgiler, yol yapımı için kamulaştırmalar, Kars tamir atölyesi, telgraf hattı, kazalar, Cacur tünelinin inşası, vb.
Fon 269: Erivan guberniyası ve Kars oblastı tarım ve devlet mülkleri idaresi, 1828-1919 yılları. Bu fonda 1828’den başlayarak Erivan guberniyası (eski adıyla Ermeni oblastı) ve 1878’den başlayarak Kars oblastına dair genel bilgiler, devlet mülklerinin durumu, şose ve demir yolları yapımı, Osmanlı devletinden göç ederek gelen Ermeni ve Rumlara toprak verilmesi, Rusya’dan Kars oblastına gelen Rus köylülerinin iskanı, Rus köylülerin listeleri, Senato’nun devlet köylüleri hakkındaki kararları, tarım ve devlet mülkleri idaresinin kararları, orman işleri, Erivan guberniyasında devrimci harekete karşı alınan önlemler, toprak sahiplerinin şikayetleri, hazine arazileri, otlakların kiraları, toprak vergileri.
Fon 352: Kars sancak yönetimi (Karsskoe okrujnoe upravlenie), 1855-1856 yılları. Kars oblastı naçalnik'inin Rus askerlerinin bölgeden çekilmesine dair emirleri, Şuragel sakinlerine sınır boyu tarlalarını ekme izni, soygunlar, vergi gelirleri, Kars’ta posta ofisi açılması, Göle’nin Ardahan okrug'una (sancağına) dahil edilmesi, veba ile mücadele, nüfus sayımı, okrug'da sivil yönetimin kurulması, Türk askerlerinin köylerde yerleştirilmesi.
Fon 991: Erivan guberniyası ve Kars oblastı savcılıkları, 1881-1916 yılları. Adalet bakanlığının devrimci harekete karşı genelgeleri, illegal yayınların yasaklanması, ecnebilerin izlenmesi, veba ile mücadele, arazi meselesi yüzünden işlenen cinayetler, soygunlar vb.
Fon 1262: Kafkasya genel valiliği (niyabeti) özel kalemi (Kantselyariya Namestnika na Kavkaze). Kars oblastı (1877-1918) ve Erivan guberniyasına dair çok sayıda ve çok çeşitli konularda belgeler.
Fon 1355: Kars oblastı yöneticisi (Naçalnik Karsskoy oblasti), 1828-1829, 1830, 1855 yılları. Osmanlı devleti (“Türkiye”) ile savaşa dair bilgiler, erzak satın alımı ve nakliyesi, karantina önlemleri, Erivan oblastı sakinlerine Kars oblastından tahıl alma izni verilmesi. Veba ile mücadele, sağlık memurlarının tayini, “Türkiye”den Hristiyan ahalinin göçü ve iskanı.
Ermenistan'a gidecek olanlara bazı pratik bilgiler
Ermenistan vizesi almak Azerbaycan vizesi almaktan daha kolay. TC vatandaşları normal bir pasaport ile Ermenistan sınırında 21 günlük vizeyi 10 dolardan az bir ücret karşılığında beklemeden alabilmektedir. Yeşil pasaport sahibi olanlar ise paradoksal bir biçimde dezavantaja sahipler: Ermenistan yeşil pasaportlu TC vatandaşlarından Ermenistan'dan bir kuruluştan verilmiş ve Ermenistan dış işleri bakanlığından onaylı davetiye istiyor. Yeşil pasaportlu iseniz mutlaka gitmeden önce davetiye almanız gerekiyor. Armavia şirketi İstanbul'dan Erivan'a haftada iki kez doğrudan uçak seferleri düzenliyor. Ancak biletler oldukça pahalı. Alternatif bir yol ise Gürcistan başkenti Tiflis üzerinden Erivan'a gitmek. Yol daha uzun olsa da daha ucuza gelebilir. İstanbul'dan THY Atatürk havalimanından ve Pegasus da Sabiha Gökçen havalimanından olmak üzere Tiflis'e her gün uçak seferleri var. Uçak biletinizi bir ay kadar önceden alabilirseniz oldukça ucuza gelebilir. Ancak gidiş ve dönüş tarihlerini iyi hesaplamalısınız aksi takdirde değiştirmek isterseniz biletiniz ucuz olmaktan çıkar.
Tiflis'ten Erivan'a gitmek için taksi veya minibüs de var ama en iyi seçenek yataklı tren. Akşam 22:15'te trene binip sabah 7:30'da Erivan'da olmak mümkün. Bu yolculuğun maliyeti yazın canlı sezonda yaklaşık 50 dolar ve oldukça konforlu. Tek kötü yanı gece saat iki civarında Ermenistan gümrük kapısında vize için trenden inmek zorunda kalmak. Ancak vize işlemi çabuk hallediliyor. Yanınızda 3-5 bin Ermeni dramı ya da bozuk 10 dolar bulundurmakta fayda var. Erivan'a varınca tren istasyonunun hemen altından metroya binip arşive (Barekamutsyun istasyonu) veya şehir merkezine gitmek mümkün. Aynı yolu taksi ile beş dolara gitmek de mümkün.
Erivan'da arşivde her ayın ilk Pazartesi gününün tatil olabileceğini de unutmayın. Arşive giriş için Türkiye'de mensup olduğunuz üniversite veya kurumdan antetli kağıda yazılmış ve tercihen yuvarlak mühür içeren bir mektup götürmeniz yararlı olacaktır. Arşiv müdürüne hitaben yazılacak mektup (Ermenice olması şart değil, İngilizce veya Rusça olabilir) sizi ve araştırma konunuzu kısaca tanıtmalı. (Rusya arşivlerinde olduğu gibi). Önceden izin almaksızın böyle bir mektupla arşivin kapısını çalabilirsiniz ve ilk günden belgelere olmasa bile kataloglara bakabileceğinizden emin olabilirsiniz.
[1] Yektan Türkyılmaz Erivan'dan dönüşünde havalimanında yanında yurtdışına çıkarılması yasak kitaplar olduğu gerekçesi ile gözaltına alınmış ve iki ay tutuklu kaldıktan sonra serbest bırakılmıştır. Arşiv yönetimi bu tutuklamanın arşivdeki çalışması ile ilgili olmadığını ifade etmektedir. Ancak bunun potansiyel araştırmacılara etkisinin olumsuz olduğu şüphesizdir. Ben şahsen arşivdeki çalışmalarımda hiçbir olumsuz muamele görmedim.
