Ermenistan Sağlık Bakanlığı, 1990’larda yürürlüğe giren gönüllü kısırlaştırma yasasında, bazı değişiklikler önerdi. Bakanlık, mahkemelerin zihinsel engelli kişilerin kısırlaştırılmasına karar vermesine izin verecek değişiklikler talep etti. Ermenistan merkezli sivil toplum örgütü olan Engelli Hakları Gündemi’nin başkanı Mushegh Hovsepyan tasarıyı bütün insan hakları sözleşmelerinin ihlâli olarak değerlendirdi.
1998’de yürürlüğe giren orijinal yasa, bireylerin gönüllü kısırlaştırılmasına ilişkin hükümler sunarken, Sağlık Bakanlığı tarafından 15 Temmuz günü önerilen değişikliklere göre, mahkemelerin ‘yetersiz’ kişilerin kısırlaştırılmasına karar vermesine izin verecek. Engelli kişilerin haklarının savunuculuğunu yapan ve Ermenistan’daki Engelli Kişilerin Haklarına İlişkin BM Sözleşmesi’nin uygulanmasının izlenmesini yapan Engellilerin Hakları Gündemi’nden Mushegh Hovsepyan, Sağlık Bakanlığı tarafından önerilen ayrımcı tasarıyı Agos’a değerlendirdi.
Tasarıda ‘yetersizlik’ tanımlanmıyor
Tasarı, vazektomi ve tüp ligasyonu yoluyla tıbbi kısırlaştırmanın ‘nispeten geri döndürülemez bir müdahale’ olduğunu belirterek, başvuru sahiplerine karar vermek için uygun bilgi ve zamanın verilmesinin öneminin altını çiziyor. Mushegh Hovsepyan, ‘mevcut yasanın sorunları olmasına rağmen en azından insanlara zarar vermediğini’ dile getirerek şunları söyledi: “Tasarı basit bir nedenden dolayı sorunlu. Tasarı, her ne kadar gönüllü kısırlaştırmayla ilgili olsa da, yani kişinin rızasıyla belirlense de bu ilkenin işlemediği istisnai bir durum var: Dünyadaki birçok ülke gibi Ermenistan’da da bazı insanlar zihinsel veya psiko-sosyal engellerden dolayı vatandaşlık haklarından mahrum bırakılıyor. Bu kişiler mahkeme kararıyla yetersiz olarak tanınır ve haklarında karar verme hakkı vasilerine, aile üyelerine veya yaşadıkları devlet kurumuna geçer.”
‘Şiddet, zorlama riskleri yüksek’
Yetersiz olarak tanımlanan kişilerin yetersizlik kararı iptali talebi dışında mahkemeye başvuramadıklarını vurgulayan Hovsepyen, bu kişilerin bedenleriyle ilgili kararlarda rızalarının hiçe sayılacağını aktarıyor: “Şu anda, Ermeni mevzuatı, mahkeme kararıyla olsa bile, yetersiz olarak tanınan kişilere kısırlaştırma uygulanmasına izin vermemektedir, çünkü şiddet, zorlama riskleri yüksektir. Bu tasarı, mahkeme kararıyla yetersiz olarak tanımlanan kişilere kısırlaştırma uygulanmasına imkân vermektedir. Gönüllü kısırlaştırmayı zorla/rızasız kısırlaştırma yapan da budur, çünkü kişiyle ilgili karar engelliden farklı bir kişi/mahkeme tarafından verilecek. Bunun önemli olduğuna dair yorumlar, her halükârda, doğru değil. ‘Yetersiz’ olarak tanınan kişi kısırlaştırılmak istese bile mahkemeye başvuramaz çünkü Ermenistan’da yetersiz bir kişi sadece hakkında verilen yetersizlik kararını değiştirmek için mahkemeye başvurabilir. Diğer durumlarda, vasi bunu onun için yapmalıdır. Yani kişinin kısırlaştırılacağına vasi karar verecek demektir, kişinin rızasını dikkate almaksızın karar verebilecek.”
‘Yetersizlik uygulaması insan hakkı ihlâlidir’
Hovsepyan, Ermenistan Sağlık Bakanlığı tarafından önerilen ve hak savunucuları tarafından eleştirilen bu tasarının getireceği değişiklikleri, zihinsel engellileri korumak için yapılacağını değerlendiren bir kitlenin de olduğunu söylüyor. Bu yorumları da eleştiren Mughegh Hovsepyan, “Ermenistan Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı’na mevcut mevzuatı korumayı ve yetersiz olarak tanınan kişiler hakkında böyle geri dönüşü olmayan bir karar vermemeyi önermiştik. Ermenistan'da ‘yetersizlik’ uygulamasının ortadan kaldırılmasını umuyoruz, çünkü bu tüm insan hakları sözleşmelerinin ihlalidir. Bu konuda çalışmalarımız devam ediyor, Anayasa’da değişiklikler yapılacaksa bu kısıtlamaların yer verilmemesi için elimizden geleni yapıyoruz” diyor ve eleştirilerini şu sözlerle noktalıyor: “Bu kısırlaştırma gündemi genellikle insan ve insan hakları konusunda çok dar bir anlayışa sahip doktorlar tarafından gündeme getiriliyor. Bunu kişiyi koruma olarak görüyorlar ancak başkalarına iyi veya makul görünmediğine bakılmaksızın, bedeni hakkında kararı sadece ve sadece kişinin kendi vermeli. Engelli olmayan insanlar hata yapabilir, farklı kararlar verebilir, o zaman engellilerin de bunu yapabilmesi gerekir.”
Sağlık Bakanlığı, Hovsepyan’ın önerilerinin dikkate alınacağını ve tasarının ‘düzenleneceğini’ söyledi. Ancak Hovsepyan, bunun zorla kısırlaştırmaya izin veren hükümlerin kaldırılmasını kapsayıp kapsamadığından emin olmadığını ifade etti.
Zorla kısırlaştırma, Ermenistan’ın imzaladığı ancak henüz onaylamadığı İstanbul Sözleşmesi de dahil olmak üzere bir dizi uluslararası anlaşmanın ihlali olarak kabul ediliyor. Ayrıca, Ermenistan’ın 2010’da onayladığı BM Engelli Hakları Sözleşmesi’ni de ihlal ediyor.
Sağlık Bakanlığı’nın önerdiği tasarı Ağustos ayına kadar kamuoyunda tartışılacak, ardından hükümete sunulacak.
