Araştırmacı Erol Ketenci’nin İstanbul’daki Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulduğu iki belge, Hemşin ve Hemşinli Ermenilerle ilgili çok önemli bilgiler içeriyor.
Belgelerden ilki, 1 Haziran 1913 tarihinde kaleme alınmış. Dönemin Osmanlı Genelkurmay’ı tarafından, İçişleri Bakanlığı’na gönderilen belgede, Hemşin bölgesinde yer alan ve isimleri tek tek verilen bazı köylerin halkının “Hemşin ismiyle bilinen Ermeni'den dönme Müslümanlar” olduğu belirtiliyor. 3 Haziran 1913 tarihli ikinci belge ise dönemin İçişleri Bakanlığı’ndan Trabzon Valiliği’ne gönderilen resmi bir yazı. Bu yazıda, ilk belgede isimleri tek tek verilen köylerin halkının “Aslen Ermeni iken din değiştirmiş” olduğu belirtiliyor. Her iki yazının ortak amacı ise Hemşinlilerin “saflık ve cahillikleri nedeniyle misyonerlerin aldatmalarına kapılmaları”na engel olunması.
Belgeleri, Yerevan Devlet Üniversitesi’nden Armenoloji ve Filoloji uzmanı olan Prof. Haygazun Alvırtsyan Agos okurları için yorumladı. Tarihçi Taner Akçam ise Hemşinlilerle ilgili herkesin bildiği ‘gizli sır’lara değindi. Kendisi de Hemşinli olan araştırmacı Erol Ketenci de söz konusu belgelerin, yöre halkının tarihini ve kültürünü anlamak için ne kadar önemli olduğunu yorumladı.
Dahiliye Nezâreti
Evrâk numarası: 388
Tarih-i tesvîdi: 27 Cemâziyelâhir [1]331- 21 Mayıs [1]329
Tarih-i tebyîzi: 28 Cemâziyelâhir [1]331- 22 Mayıs [1]329
Trabzon Vilâyet-i Aliyesi'ne
An asl Ermeni iken ihtidâ etmiş ve Hemşin nâmıyla ma‘rûf bulunmuş olan Hopa hudud bölüğü mıntıkasında kâ’in Zurpici, Arvala, Çavuşlu, Hayki, Zargina sâfiyet ve cehâletleri sebebiyle misyonerlerin tesvilâtına kapılmaları Gvarçı karyeleri ahâlisinin safvet-i mütehammil idüği beyânıyla Hemşinlilerin hükûmet-i mahalliyece tenvîr ve irşâdı lüzûmu Rusya Hudûd Komiserliği'nin iş‘ârına atfen Harbiye Nezâret-i Celîlesi'nden bildirilmiş olmağla câlib-i dikkat görülen iş‘âr-ı vâkı‘a nazaran iktizâ-yı hâle tevessül buyrulması bâbında.
*
___________________________________________________________________________
İçişleri Bakanlığı
Dosya No: 388
Hazırlandığı Tarih: 3 Haziran 1913
Temize Çekildiği Tarih: 4 Haziran 1913
Trabzon Valiliğine
Aslen Ermeni iken din değiştirmiş ve Hemşin ismiyle bilinen Hopa Sınır Bölüğü taraflarında bulunan Zurpici (Yoldere), Arvala (Eşmekaya, Çimenli), Çavuşlu, Hayki, Zargina (Güneşli) köylerinin saflık ve cahillikleri nedeniyle misyonerlerin aldatmalarına kapılmaları Gvarçı (Hendek) köylerindeki halkın bunu safiyane açıklamalarıyla Hemşinlilerin yerel hükümetçe aydınlatılarak doğru yolun gösterilmesi gerekliliği Rusya Sınırındaki Komiserliğimizin yazısına dayanılarak Savunma Bakanlığımızdan bildirilmiş olup durumu anlatan yazının dikkat çekici bulunduğu ve gerekenin yapılması hakkında.
Umûm Erkân-ı Harbiye Dairesi
Dördüncü Şubesi
321
1
İstanbul
Hülâsa-i me’âl: Hopa Hudud Bölüğü mıntıkasındaki kurâ ahâlisine dair.
Dahiliye Nezâret-i Celîlesi'ne
Mahremdir
Devletlü efendim hazretleri,
Trabzon Vilâyeti'ne tâbi‘ Hopa kazâsına müsâdif Hopa Hudûd Bölüğü mıntıkasındaki Zurpici, Arvala, Çavuşlu, Hayki, Zargina, Gvarçı karyeleri ahâlisi Hemşin ismiyle müsemmâ Ermeni'den dönme Müslüman olub kazânın mütebâki ahâlisinin kâmilen Müslim Lazlardan ibâret idüği ve Hemşinliler saf ve câhil olup bir misyonerin bu mıntıkada muvaffakiyetle iş görebileceği binâenaleyh hükûmet-i mahalliyemizin irşâdâtı Hemşinliler içün derece-i vücûbda olduğu Rusya Hudûd Komiseri'nin Hopa Bölüğü'ne aid raporunun bir fıkrasında gösterilmiş ve mes’ele câlib-i dikkat bulunmuş olmağla iktizâ-yı hâlin ifâsı mütemennâdır efendim.
Fî 25 Cemâziyelâhir [1]331 ve fî 19 Mayıs [1]329
Harbiye Nâzırı nâmına
Müsteşar
İmza
DH. İD, 116/65
___________________________________________________________________________
Genelkurmay Başkanlığı
Dördüncü Şubesi
321
1
İstanbul
Konu: Hopa Sınır Bölüğü bölgesindeki köylerin halkına dair.
İçişleri Bakanlığına
Gizlidir
Devletlü efendim hazretleri,
Trabzon Vilâyeti'ne bağlı Hopa kazasındaki Hopa Sınır Bölüğü bölgesindeki Zurpici (Yoldere), Arvala (Eşmekaya, Çimenli), Çavuşlu, Hayki, Zargina (Güneşli), Gvarçı (Hendek) köylerinin halkı Hemşin ismiyle bilinen Ermeni'den dönme Müslümanlardan olup ilçenin geri kalan halkının tümü Müslüman Lazlardan oluşmaktadır ve Hemşinliler saf ve cahil olmaları sebebiyle bir misyonerin bu bölgede başarılı bir şekilde faaliyette bulunabileceği bu sebeple yerel hükümetimizin ikaz ve yol göstermeleri gerektiği Hemşinliler için son derece mühim olduğu Rusya Sınır Komiserinin Hopa Bölüğüne ait raporunun bir maddesinde gösterilmiş ve konu dikkat çekici bulunarak gerekenin yapılmasını temenni ederiz efendim.
1 Haziran 1913
Savunma Bakanı Adına
Müsteşar
İmza
DH. İD, 116/65
Prof. Dr. Haygazun Alvırtsyan:
‘Misyoner diyerek Ermenileri kastediyorlar’
Yerevan Devlet Üniversitesi’nden Armenolog ve Filolog Prof. Haygazun Alvırtsyan, Hemşin ve Hemşinli Ermenilerin tarihini araştıran önde gelen tarihçilerden biri olarak, Osmanlı Arşivi’nden çıkan iki belgeyi tarihsel bir perspektifle yorumladı.
Hemşin bölgesi ve genel olarak Hemşinlilere dair son zamanlarda gözle görünür bir ilgi gözlenmekte. Özellikle de Müslüman Hemşinliler konusunda. Bilimsel çalışmaların yanında sipariş üzerine yazılmış yazılara da rastlamaktayız. Bu çalışmalar esas olarak Müslümanlaşmış Hemşinlilerin tarihini bütünüyle çarpıtmaya yönelik. Genel bir kural olarak Hemşinli Ermeniler, Türk veya Türk soyundan gelmiş insanlar olarak tanımlanıyor. Tabii bu tespitler, onların niçin özgün bir diyalektle Ermenice konuştuklarını açıklamaya yetmiyor.
Türkiye’deki pek çok etnik azınlığa karşı da uygulanan bu devlet politikası şu sıralar pek çok yurttaşın çekinerek de olsa milli kimliklerine dair konuşmaya başlamasıyla ciddi bir sarsıntı yaşatıyor.
Gerçi bu durumda Hemşinlilerin konumu ilginç bir şekilde farklılıklar da gösteriyor. Kendilerini hiçbir zaman Türk olarak tanımlamamakla birlikte büyük bir çoğunluğu korkudan veya farklı etkenler altında Ermeni kimliğini de yüksek sesle dile getirmiyor.
Günümüzde Hemşinli Ermenilerin tarihi, kültürü, dili ve kimliğini inceleyen tarihi bilgilere ve arşiv belgelerine dayanan yeni incelemeler de var.
Bu bağlamda söz konusu belgeler, önemli bilimsel açıklamalar sunmakta. Bunları dört başlıkta toplamak mümkün;
1-Türkiye’de iktidarların ve onların yönlendirmesiyle ‘bilimsel’ iddialar üreten çevrelerin Hemşinlilerin Ermeni olmadıkları yorumunu çürütüyor.
2-Özellikle “Hemşinliler saf ve cahil bir topluluk oldukları için herhangi bir misyonerin orada faaliyet göstermesi çok kolaydır” görüşü dikkate değer. Belli ki, sınır muhafızları Hemşinlilerin ve Ermenistan’ın değişik bölgelerindeki Ermenilerin temaslarından rahatsız. Bunların oldukça yoğun olduğunu düşünebiliriz aksi takdirde iktidarın kaygılanmasına gerek olmazdı. Söz konusu olan bölgedeki Ermeni kökenli ancak din değiştirmiş olan ve Hemşin diyen tanımlanan Hopa’nın sınır bölgelerinde bilgi ve bilinç düzeyi Hemşinlilerden çok farklı olmayan Müslüman Lazlar da yaşamaktalar. Ancak onlar için misyonerlerin tuzağına düşmek gibi bir kavram kullanılmamaktadır. Belli ki bu belgeyi yazanlar ‘misyoner’ diyerek Ermenileri kastediyorlar.
3-Belgeden çıkan bir sonuç da 200 yıl geçtiği halde iktidarların zorla Müslümanlaştırılan Hemşin Ermenilerinin Ermeni kimliğine dönmelerinden ve atalarının dinini benimsemelerinden korkmaktalar.
4-Ve nihayet, belge çok önemli bir soruyu daha gündeme getiriyor. Kim, ne zaman ve neden Hemşin Ermenilerinin tarihini çarpıtmak istedi? Bu konuda da net bir yanıt var. “Yerel yetkililer Hemşinlileri aydınlatmalılar ve onlara doğru yolu göstermeliler. Savunma Bakanlığı’nın talebi de bu doğrultudadır.
Araştırmacı Erol Ketenci:
‘Müslüman Ermeni’ gerçeği
İttihatçıların adeta Allah'a savaş açarak kavimleri ve dilleri yok sayan despot uygulamalarıyla kimliğini gizlemek zorunda bırakmış halklardan biri olan Hemşin milletinin kökleriyle ilgili ortaya çıkan bu belgeler çok büyük bir önem taşıyor. Belgeler aslında bize hiç bir şeyin sonsuza kadar gizli kalamayacağını bir kez daha gösteriyor. Bölgeden göç etmiş bir ailenin ferdi olarak ben bu gerçeği kendi içimde zaten biliyordum. Pek çok Hemşinli de en azından bu yönde şüphelere sahiptir. Gerek genetik araştırmalar, gerekse bölge halkının kullandığı dil de bu gerçeği son yıllarda yeniden gündeme getirdi. Ancak bugün ortaya çıkarmış olduğumuz bu belgeler bir tartışmayı da bitirmiş oluyor. Bugünkü anlamıyla Osmanlı Genelkurmay Başkanlığı'nın ve İçişleri Bakanlığı’nın kendi iç yazışmalarında gizli koduyla gönderdikleri mektuplarda, Hemşin milletinin ‘Müslüman Ermeni’ olduğu apaçık gösterilmiştir. Artık bu konu tartışma konusu olmaktan çıkmış ve hiçbir şüpheye mahal vermeyecek şekilde netlik kazanmıştır.
Bu gerçeklik; bundan böyle Ermenilerin de kendilerini sadece Hırıstiyan kimliğiyle tanımlamamaları gerektiğini bizlere gösterirken, Anadolu halkına da tıpkı Kürt, Gürcü, Çerkes ya da Arnavut Müslüman olabileceği gibi Ermeni Müslüman kardeşlerinin de olabildiği gerçeğini göstermiştir.
Taner Akçam:
Herkesin bildiği ‘gizli sır’larTarihçi Taner Akçam, araştırmacı Erol Ketenci’nin Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulduğu belgelerin kendisine hatırlattıklarını yazdı.
Ermeniler arasında herkesin bildiği çok sayıda ‘gizli sır’ vardır. Rahmetli Hrant’ın en hoşuna giden, bu ‘gizli sırları’ bizlerle paylaşmasıydı. Her Ermeni’nin bildiğini söylediği bu sırları paylaştığında bizlerdeki şaşkınlığa bakar gülerdi.
Hemşinlilerin Ermeni olduğunu herkes bilirdi ama aralarında meşhur olanları sayınca şaşırırdık. Sonra bu ‘gizli sırlar’dan bazılarına ben de birincil el tanıklık ettim.
Şimdi Erol Ketenci’nin Osmanlı arşivinde bulduğu elinizdeki Osmanlı Belgelerini yayınlanması her halde fazlası ile ‘malumu ilam’ gibi oluyor ama olsun! Hani ikide birde ‘belgesi nerede, belgesi...’ diyorlar ya... İşte size belgesi de.
Hemşinliler, kendilerini her nasıl hissediyorlarsa, Müslüman, Ermeni, Türk fark etmez. Onları bu memleketin güzelliğine güzellik katıyorlar!
