Անքարայի առաջին լուսանկարիչները

Հա­տորին մէջ նախ կը հան­դի­պինք Անդրա­նիկ Կ. Ճե­վահիր­ճեանին, բնիկ Սվազ­ցի։ Ճե­վահիր­ճեան, որ Ապ­տուլլահ եղ­բայրքին աշ­կերտը եղած է Պոլ­սոյ մէջ, Ան­քա­րայի առա­ջին լու­սանկար­չա­կան արո­ւես­տա­նոցը հիմ­նած է 1889 կամ 1890-ին. իր լու­սանկար­չա­կան ոսպնեակին կը պատ­կա­նին պաշ­տօ­նական շէն­քե­րու հիմ­նարկէ­քի հան­դի­սու­թիւննե­րու, պաշ­տօ­նակա­լու­թիւննե­րու եւ պաշ­տօ­նական տօ­նակա­տարու­թիւննե­րու նման ձեռ­նարկներ։ Տիլ­տի­լեան եղ­բայրնե­րէն Ցո­լակը Ճե­վահիր­ճեանի ձեռ­քին տակ սոր­ված է եւ կ՚են­թադրուի, թէ Ճե­վահիր­ճեան արո­ւես­տա­նոց մը ու­նէր Սվա­զի մէջ՝ նախ­քան Ան­քա­րա բա­նալը, եւ թէ Ցո­լակ ան­կէ սոր­ված է այս արո­ւես­տը։

ԼՈՒՍԻ ԹԷՔ

Բոլորս ալ մեր մեծ հայ­րե­րուն/մայ­րե­րուն կամ մեր ման­կութե­նէն սեւ ու սպի­տակ հին լու­սանկար­ներ ու­նինք եւ գուրգու­րանքով պա­հած ենք զա­նոնք պատ­կե­րատետ­րե­րու մէջ։ Անոնցմէ շա­տերու ետե­ւը ձե­ռագիր գրո­ւած կը տես­նենք թո­ւական մը, եր­բեմն նոյ­նիսկ՝ քա­ղաքն ու վայ­րը, ուր քա­շուած է պատ­կե­րը։ Յա­տուկ առիթ­նե­րու, ինչպէս՝ պսա­կի, նշա­նախօ­սու­թեան, ըն­տա­նեկան յի­շատա­կի եւ այլն, նկար­նե­րուն շրջա­նակը կրնայ ընդգրկել նաեւ լու­սանկա­րիչի արո­ւես­տա­նոցին անու­նը։ Տա­րիներ ետք իսկ, այս պատ­կե­րատետ­րե­րը մե­զի առիթ կ՚ըն­ծա­յեն տես­նե­լու մեր ըն­տա­նիքին մե­ծերը, որոնց բնաւ չենք հան­դի­պած, եւ ակա­նատես ըլ­լա­լու անոնց ու­րախ օրե­րուն։ Գոչ հա­մալ­սա­րանէն հրա­տարա­կուած Էր­ման Թա­մու­րի «Լու­սանկար­չութիւն եւ բա­ցիկ­ներ Ան­քա­րայի մէջ (1890-1960), Անդրա­նիկէն Ֆո­թո Ռըտ­վան, Մու­կա­մեանէն Կէօք­չէադամ» գիր­քին մէջ հան­դի­պեցայ նման լու­սանկար­նե­րու, որոնք զիս յի­շեցու­ցին ըն­տա­նիքիս պատ­կե­րատետ­րին մէջ տե­սած Ան­քա­րայի մէջ առ­նո­ւած լու­սանկար­նե­րը մեծ հայ­րե­րուս/մայ­րե­րուս, որոնք ար­դէն մեկ­նած էին այս աշ­խարհէն, երբ ես ծնայ։ Այս հա­տորին շնոր­հիւ նաեւ իմա­ցայ, թէ Ան­քա­րայի մէջ արուես­տա­նոց բա­ցած առա­ջին երեք լու­սանկա­րիչ­նե­րը՝ Ա. Կ. Ճե­վահիր­ճեան, Մ. Մու­կա­մեանն ու Վին­սեն Բեռ­նա­յեանն էին։ 

Հա­տորին մէջ նախ կը հան­դի­պինք Անդրա­նիկ Կ. Ճե­վահիր­ճեանին, բնիկ Սվազ­ցի։ Ճե­վահիր­ճեան, որ Ապ­տուլլահ եղ­բայրքին աշ­կերտը եղած է Պոլ­սոյ մէջ, Ան­քա­րայի առա­ջին լու­սանկար­չա­կան արո­ւես­տա­նոցը հիմ­նած է 1889 կամ 1890-ին. իր լու­սանկար­չա­կան ոսպնեակին կը պատ­կա­նին պաշ­տօ­նական շէն­քե­րու հիմ­նարկէ­քի հան­դի­սու­թիւննե­րու, պաշ­տօ­նակա­լու­թիւննե­րու եւ պաշ­տօ­նական տօ­նակա­տարու­թիւննե­րու նման ձեռ­նարկներ։ Տիլ­տի­լեան եղ­բայրնե­րէն Ցո­լակը Ճե­վահիր­ճեանի ձեռ­քին տակ սոր­ված է եւ կ՚են­թադրուի, թէ Ճե­վահիր­ճեան արո­ւես­տա­նոց մը ու­նէր Սվա­զի մէջ՝ նախ­քան Ան­քա­րա բա­նալը, եւ թէ Ցո­լակ ան­կէ սոր­ված է այս արո­ւես­տը։

Ան­քա­րայի երկրորդ լու­սանկար­չա­կան արո­ւես­տա­նոցի հիմ­նա­դիր Մ. Մու­կա­մեանի մա­սին «Արե­ւելեան առեւ­տուրի տա­րեգիրք»-ին մէջ առա­ջին յի­շատա­կումնե­րը կը կրեն 1898 թո­ւակա­նը։ Ի տար­բե­րու­թիւն Ճե­վահիր­ճեանի, ան Ան­քա­րայի իր լու­սանկար­նե­րը տպած է բա­ցիկ­նե­րու ձե­ւի տակ։ Ասի­կա Ան­քա­րայի հա­մար առա­ջին ան­գամ եղած բան մըն էր, եւ Մ. Մու­կա­մեան ասոր ձեռ­նարկած է իր եղ­բօր հետ՝ «Մու­կա­մեան եղ­բայրք» անո­ւան տակ։ Մու­կա­մեանի առած Ան­քա­րայի լու­սանկար­նե­րը կա­րեւոր ար­խիւ եւ քա­ղաքի տե­սողա­կան յի­շողու­թեան լայն պա­շար մը կը կազ­մեն՝ մե­զի ցոյց տա­լով քա­ղաքին տար­բեր մա­սերն ու տո­ւեալ ժա­մանա­կամի­ջոցին մթնո­լոր­տը, ինչպէս նաեւ՝ առիթ մը զա­նոնք բաղ­դա­տելու ներ­կա­յին հետ։

Ան­քա­րայի եր­րորդ հայ լու­սանկա­րիչը Վին­սեն Բեռ­նա­յեանն է։ Թէեւ գիտ­ցուած է, որ Բեռ­նա­յեան իր աս­պա­րէզը սկսած է 1905-ին եւ գոր­ծունեայ եղած է մին­չեւ 1909, բայց իր մա­սին որե­ւէ տե­ղեկու­թիւն չենք գտներ այս թո­ւակա­նէն ան­դին։ Ի տար­բե­րու­թիւն վե­րոն­շեալ եր­կու լու­սանկա­րիչ­նե­րէն, անոր միայն արո­ւես­տա­նոցի մէջ առ­նո­ւած լու­սանկար­նե­րը գիտ­ցո­ւած են։ Մաս­նա­գիտա­կան կեան­քը Ան­քա­րայի մէջ միւս եր­կուքէն աւե­լի կարճ եղած է։

1920-էն սկսեալ Ան­քա­րայի մէջ լու­սանկար­չա­կան արո­ւես­տա­նոց­նե­րուն թի­ւը հետզհե­տէ աճ ար­ձա­նագ­րած է։ Մեհ­մետ Ատիլ Պէ­յին «Զա­ֆեր ֆո­թող­րաֆհա­նեսի»-ն եւ Ռեմ­զի Պէ­յին «Հի­լալ ֆո­թող­րաֆհա­նեսի»-ն այդ ժա­մանա­կաշրջա­նին հան­րա­ծանօթ արո­ւես­տա­նոց­նե­րը եղած են։ Ան­քա­րայի լու­սանկար­չա­կան աս­պա­րէզին զար­գա­ցու­մը նկա­րագ­րե­լով՝ հա­տորը ըն­թերցո­ղին կը տա­նի հա­ճելի տե­սողա­կան ճա­նապար­հորդու­թեան մը։ Յատ­կանշա­կան է, որ 1900-ական­նե­րուն սկիզ­բը, երբ լու­սանկար­չութեան մշա­կոյ­թը տա­կաւին տա­րածո­ւած չէր Ան­քա­րայի մէջ, քա­ղաքին քրիս­տո­նեանե­րը հե­տաքրքրու­թիւն ցու­ցա­բերած են այս գծով եւ ծա­նօթ եղած են այս մար­զին՝ Պո­լիսէն եկած օրի­նակ­նե­րէն։ Հա­տորին մէջ տեղ գտած լու­սանկար­նե­րը եւ հին բա­ցիկ­նե­րը ան­գամ մը եւս յի­շեցու­ցին ին­ծի այս նիւ­թե­րուն կա­րեւո­րու­թիւնը՝ հասկնա­լու հա­մար քա­ղաքին եւ ըն­կե­րու­թեան ան­ցեալը։ Ին­ծի հա­մար նոյնքան հա­ճելի փոր­ձա­ռու­թիւն մըն էր յայտնա­բերել գրե­թէ մոռ­ցո­ւած եւ սահ­մա­նափակ տե­ղեկու­թիւննե­րով մե­զի հա­սած այս երեք հայ լու­սանկա­րիչ­նե­րը՝ լու­սանկար­նե­րու ար­խիւնե­րուն մէջ ան­մա­հացած իրենց լու­սանկար­նե­րուն ճամ­բով։

Թարգմա­նեց՝ Արազ Գո­ճայեան