ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
«Հայոց կրթական հաստատութիւններու պատմութիւն՝ Օսմանեան գաւառներու մէջ»։ Այս անգամ մեր սեղանին դրուած է երկհատորանի ծաւլուն ուսումնասիրութիւն մը, որ ինչպէս կը բնութագրէ նաեւ գիրքի անունը, ձօնուած է հայ դպրոցի պատմութեան։ Հեղինակը՝ ինչպէս նախաբանին մէջ կը վկայէ նաեւ Հրաչ Սեփեթչնեան, մեղուաջան աշխատանքով պատրաստած է այնպիսի աշխատանք մը, որ երկար տարիներ հիմնական աղբիւր պիտի ծառայէ ապագայի պատմաբաններուն համար եւս։
Միւս կողմէ մեծ կորուստի մը վառ վկայութիւնն է այս աշխատասիրութիւնը։ Իսկապէս ալ հայրենի հարազատ հողը ստիպողաբար լքելու, հեռանալու ու գաղթական դառնալու հետեւանքներէն մէկն ալ հազարէ աւելի վարժարաններուն մէջ 120 հազարէ աւելի հայ աշակերտներու դաստիարակման ծառայող համակարգի մը անկումը կը նշանակէ։ Այս արժէքաւոր ուսումնասիրութեան հեղինակ Գէորգ Պիւյիւքյակոբեան կորուստի ծաւալը նկարագրելու համար կը նշէ թէ վեց ցամաքամասերու ցրուած եւ շուրջ 7 միլիոն բնակչութիւն հաշուող հայկական սփիւռքը ունի հազիւ 240 դպրոցներ։ Այստեղ պարտինք յիշել թէ Գէորգ Պիւյիւքյակոբեանի նախորդ աշխատասիրութիւնը նիւթ ունեցած էր Պոլսոյ դպրոցներու պատմութիւնը եւ այստեղ կը խօսուէր 170 վարժարաններու մասին։ Ճիշդ տասնապատիկը այսօրուայ դրութեան։
Պիւյիւքյակոբեան իր պատումին կը սկսի անդրադառնալով հայերու ու Հայաստանի ծագման մասին պատմական աղբիւրներու։ Կը բացայայտէ նախաքրիստոնէական շրջանի հայ դպրոցներու գոյութեան փաստերը, նոյն շրջանի հայոց հին կրօններու ենթահողին վրայ։ Դիտել կու տայ ազգային եկեղեցի մը հաստատելու անհրաժեշտութիւնը եւ կարեւորութիւնը, հայ գիրերու գիւտը եւ ոսկեդարու դպրոցները հայ հասարակութեան մէջ։ Այդ նշումները կը ծաւալին Ե. Դարէն մինչեւ ԺԱ. դար։
Անշուշտ ընթերցողը այստեղ պիտի գիտակցի դպրոց բառի այդ ժամանակներու ընկալումին, որը խիստ առնչուած էր վանական ապրումներով։ Արդարեւ քննարկուող նիւթերէն մէկն ալ վանքերու եւ վանականներու նպաստն է հայ դպրոցի ու դաստիարակութեան։ Առաջին գլխու 9-րդ մասը կը նկարագրէ հայոց պետականութեան կազմալուծումը եւ զուգահեռաբար ումասն անկումը։ Հայ պատմութեան մէջ երկարատեւ այդ շրջանը կը նշուի խաւարով։ Այդ խաւարը աւելի ուշ վերստին պիտի լուսաւորուէր ԺԷ դարու վերջերուն, որ պիտի նշուէր նաեւ հայ դպրոցի վերակազմութեան շրջան։
Ինչսպէս առաջին գլուխի բովանդակութիւնն ալ կը վկայէ սոյն ուսումնասիրութիւնը ընթերցողին կը պարգեւէ նաեւ հայոց պատմութեան մասին բաւական բովանդակալից գիտելիքներ։
Գիրքը դպրոցները կը դասաւորէ Օսմանեան Կայսրութեան վարչական բաժանմունքի հիման վրայ։
Այս խիստ կարեւոր ուսումնասիրութեան հրատարակումը կարելի եղած է Օրթագիւղի Եկեղեցւոյ թաղական խորհուրդի մեկենասութեամբ։ «Փարոս» պարբերականի մատենաշարէն լոյս տեսնող չորս հատորանի աշխատասիրութեան առաջին երկու հատորներն են որ կը հասնին ընթերցասէր հասարակութեան։ Կը մնայ շնորհաւորել հեղինակի վաստակը եւ հրատարակութիւնը իրականացնող մեկենասներու նուիրումը։
