Պոլսէն դուրս ծնած մեծ մամաներուն յարաբերութիւնը հայերէն լեզուին հետ նոյնպէս չափազանց հետաքրքրաշարժ էր։ Ոմանք բնաւ չսորվեցան լեզուն, ուրիշներ ալ ամչցան իրենց խօսած գաւառաբարբառով։ Բարբառներու արագ կորուստին մէջ մեծ դեր խաղացած է Պոլսոյ հայերէնը մայրենիի իտէալ եւ ամէնէն գեղեցիկ տարբերակը համարող սխալ համոզմունքը։ Սփիւռքի մեր ընկերուհիներու մեծ մամաներուն պատմութիւնները մերիններէն տարբեր են։ Հալէպ-Պէյրութ բռնագաղթի ճամբան բռնած կամ Միացեալ Նահանգներ գաղթած մեծ մամաները ունին Թուրքիա մնացածներէն տարբեր պատումներ։
ԹԱԼԻՆ ՍՈՒՃԵԱՆ
Որոշ ժամանակէ մը ի վեր, որպէս Բարռեսիա Գոլէքթիվ, կը կազմակերպենք «Քով-քովի» խորագիրով առցանց հանդիպումներ։ Վերջին երկու ամիսներուն ընթացքին, այս հանդիպումներու կիզակէտը դարձան մեր մեծ մամաներուն ազդեցութիւնները մեր կեանքին մէջ։ Նկատի ունենալով, որ «Քով-քովի» շրջանակին մէջ կը գտնուին նաեւ քսանական տարիքի երիտասարդուհիներ, մեր մեծ մամաներն ալ կը պատկանին տարբեր սերունդներու։ Այս առիթ կ՚ընծայէ մեզի վերանայելու, թէ ի՛նչ նշանակութիւն ունին մեր մեծ մամաները մեզի համար, 1915-էն մինչեւ օրս, եւ վերստին քննելու անոնց տեղը մեր կեանքին մէջ։
Ուալթըր Բենիամին Փոլ Քլիի նշանաւոր «Անկելոս նովըս»-ը կը նկարագրէ իբրեւ «Պատմութեան հրեշտակ»-ը։ Ըստ Բենիամինի, երբ Պատմութեան հրեշտակը ետեւ կը նայի, կը տեսնէ աղէտներու շղթայ մը՝ մէկը միւսին վրայ դիզուած. այնուամենայնիւ, արդիականացման եւ յառաջդիմութեան փուքը այնքան ուժեղ կը փչէ, որ հրեշտակը չի կրնար կանգ առնել՝ ջարդուփշուր եղած կտորները իրարու միացնելու համար։ Փոթորիկը զինք առջեւ կը քշէ։ «Անկելոս նովըս»-ը սառած կը կանգնի աղէտի դիմաց։
Մեր մեծ մամաները պատմութեան հրեշտակներ նկատելու շատ պատճառներ կան։ Անոնց դիմագրաւած աղէտներուն դիմաց անոնց սառած դիրքերը, լռութեան վրայ կառուցուած կեանքերը եւ իրենց պատահածին մասին չկարենալ խօսիլը Բենիամինին «Պատմութեան հրեշտակ»-ի սահմանումին շատ լաւ կը պատշաճի։ Յատկապէս 1915-էն ետք Պոլիսէն դուրս ծնած ու ապրած մեծ մամաներուն՝ իրենց թոռներուն հետ յարաբերութեան մէջ հայկական ինքնութեան ներկայացման վերադառնալը մեզի կ՚օգնէ աւելի լաւ ըմբռնելու իրենց ետին ձգածները։ Յառաջիկայ շաբաթներուն, յոյսով ենք, որ այս տարածքին մէջ պիտի բաժնեկցինք մեր երիտասարդ ընկերուհիներուն պատմութիւնները իրենց մեծ մամաներուն մասին։
Պոլսէն դուրս ծնած մեծ մամաներուն յարաբերութիւնը հայերէն լեզուին հետ նոյնպէս չափազանց հետաքրքրաշարժ էր։ Ոմանք բնաւ չսորվեցան լեզուն, ուրիշներ ալ ամչցան իրենց խօսած գաւառաբարբառով։ Բարբառներու արագ կորուստին մէջ մեծ դեր խաղացած է Պոլսոյ հայերէնը մայրենիի իտէալ եւ ամէնէն գեղեցիկ տարբերակը համարող սխալ համոզմունքը։
Սփիւռքի մեր ընկերուհիներու մեծ մամաներուն պատմութիւնները մերիններէն տարբեր են։ Հալէպ-Պէյրութ բռնագաղթի ճամբան բռնած կամ Միացեալ Նահանգներ գաղթած մեծ մամաները ունին Թուրքիա մնացածներէն տարբեր պատումներ։ Կը յուսանք, որ հիւր գրողներ աւելի յայտնաբերեն այս ոլորտը իրենց գրութիւններով։
Եւ կան մեծ մամաները անոնց, որոնք հիմա իրենց քառասունական, յիսունական եւ վաթսունական տարիքին մէջ են, մեծ մամաներ՝ որոնք ծնած են 1915-ի շուրջ եւ որոնք այլ իրականութիւն մը պարզեցին։
Իմ մօրենական մեծ մամաս՝ Իսկուհին, Էրզրումէն էր եւ մէկն էր վերոնշեալ կիներէն։ Որքան որ գիտենք, ան ծնած էր 1915-ին։ Բնաւ չգիտցանք, թէ ան ինչ պարագաներէ անցնելով հասած էր Պոլիս։ Մահացած երկուորեակ քոյր մը ունէր։ Իսկուհիին ամբողջ ընտանիքը Էրզրումէն տեղահանուած էր դէպի Իրաք, ուր ստիպողաբար որպէս իսլամ ապրած էր։ Իր ընտանիքին մեծամասնութիւնը, ներառեալ իր հայրը, բոլորովին ոչնչացած էր։ Երբ Իսկուհին եւ իր մայրը՝ Սաթենիկը, Պոլիս հասած են, հաւանաբար ապրած են գաղթակայաններու մէջ՝ ապաստարան մը, ուր վերապրած կիներ եւ երեխաներ կը բնակէին։ Մինչեւ օրս, բնաւ բառերով չէի արտայայտած, թէ Իսկուհին հայր չունէր, թէ Իսկուհին որբ մըն էր։
Երբ ան կարգուեցաւ այլ վերապրողի մը հետ, Ստեփանին հետ, ամուսնոյն առաջին գործը իր անունը Իսկուհիէն Սիլվայի փոխել եղած էր։ Տարօրինակ էր, որ բնաւ հարցականի տակ չէինք դրած այս քմահաճ վերանուանումը։ Իսկուհին կին մը չէր, որ իր կեանքին տէրն էր։ Վերապրած էր, բայց իր ինքնագիտակցութիւնը չընկալուելու չափ թնճուկուած էր։ Անոր կը պակսէին ինքզինքին, իր դուստրերուն, իր թոռներուն կողքին ըլլալը՝ որպէս կին, որպէս մայր կամ մեծ մայր։ Կարողութիւնը չունէր ինքզինք կամ իր զաւակները պաշտպանելու իր ամուսինէն, ոչ ալ կրնար անոնց նեցուկի կամ ապահովութեան աղբիւր ըլլալ։ Թերեւս ան մէկ այլ աղէտի մը մարմնաւորուած ծանրութիւնն էր՝ աղէտ մը, որ չկարողացաւ անուանել, բայց շալկեց ամբողջ կեանքին ընթացքին։
Միաժամանակ, այր մարդու բացակայութեան, կիներու ուսերուն ինկաւ ընտանիքը միասին պահելու պարտականութիւնը։ Երբ կը մտածեմ մեր կեանքին մէջ այս առանձին կիներու թոռներուն տեղին մասին, չեմ կրնար չտեսնել զանոնք որպէս աղէտի ներկայացումներ։ Նոյնիսկ երբ անոնք չեն խօսիր, երկար ժամանակներ պատուհանէն դուրս դիտողի անոնց տեսքը ինքզինք դրոշմած է մեր յիշողութիւններուն մէջ՝ ծառայելով որպէս աղէտի առ յաւէտ յիշեցում։ Մինչ անոնց ամբողջ գոյութիւնը դարձաւ իրենց կորսնցուցած կեանքին, ընտանիքին, տան եւ հողին սուգը, անոնք դարձան ժառանգութեան մը կապուած մեր կեանքին մէջ կերպարներ եւ յուշեր,- ժառանգութիւն մը, որ ուժեղ է, բայց՝ ծանր։ Ժառանգութիւն մը, որ կը պահանջէ անոնց պատշաճող ըմբռնում, յիշատակութիւն եւ յիշատակի յարգանքի մատուցում:
Այս ու նման նիւթեր քննարկելու համար մենք ուեպինար մը պիտի իրագործենք Լարա Ահարոնեանին հետ 2 ապիլին։ Լարա Ահարոնեան ծնած ու մեծցած է Պէյրութ, գաղթած է Քանատա եւ վերջապէս իր ամուսնոյն եւ զաւակներուն հետ բնակութիւն հաստատած է Երեւան։ Հանրածանօթ է կիներու իրաւունքներու պաշտպանութեան իր գործունէութեամբ՝ յատկապէս կենտերային բռնութեան դէմ իր աշխատանքներով։ Բարռեսիա Գոլէքթիվի հարթակէն անոր հետ պիտի զրուցենք իր մեծ մամայէն ժառանգածներուն եւ սփիւռքի մէջ ծնած եւ մեծցած կին մը ըլլալուն մասին, որ ներկայիս Հայաստանի մէջ կանանց իրաւունքներու համար կը պայքարի։ Ուրախ կ՚ըլլանք Բարռեսիաբարի ընթերցողներուն այս ուեպինարին մեզի միանալով։
(Թարգմանութիւն՝ Արազ Գոճայեանի)