ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
oksana.karapetina@gmail.com
Առաջաւորաց պասէն սկսեալ մինչ Մեծ Պասի օրերը հայոց գաւառներում Բարեկենդան օրեր է, ուրախութեան, կերուխումի, զուարճութիւնների օրեր է։
Բարեկենդանի երկշաբաթեայ օրերի ընթացքին ժողովուրդն այնքան կ՚ուտէր, այնքան կը խմէր, որ ամէն օր մէկի տունը կը պարպէր։
Ոչխար, գառ, կով, թռչնեղէն կը մորթէին իրենց բարեկամներու հետ միասին օրնիբուն կ՚ուտէին ու կը խմէին, այնպէս որ օրը Փորեկենդան անունը կը ստանար։
Երկուշաբթի՝ 2, երեքշաբթի՝ 3, չորեքշաբթի՝ 4... շաբաթ՝ 7, իսկ կիրակի՝ շուրջ 12 կերակրատեսակ պիտի լինէր արցախցու սեղանին։ Վերջ ի վերջոյ կովի կաթը կը խմէին, մէյ մըն ալ ձու կը խաշէին «բերանները ձուով կը փակէին», որ մին ալ Զատկին կարմիր
ձուով բանան։
Այս առթիւ կը պատմեն, որ քրտին մէկը այդ օրերին հայու տուն հիւր կը լինի, կը տեսնէ, որ ամբողջ օրը կ՚ուտեն, քնանալու ատեն ամուսինը կնոջը կ՚ըսէ թէ «կնի՜կ, ապա մի բան մոռացանք, չկերանք»։ «Ի՞նչ», - կասէ կինը։ «Զկով կթե՞ր ես»։ «Քա մարդ, ինչ աղէկ որ միտքս բերեցիր, սպասիր, մի քնիր, գնամ կովը կթեմ, կաթը ուտենք, ապա քնանանք»։ Քիւրտը միւս կողմէ վրայ կը բերէ. «Ապա մի բան էլ մոռացել էք, տոպրակիս մէջ կտոր մը չորահաց կայ, թէ ձեր Բարեկենդանը կը սիրէք, ան ալ կերէք»։
Ուտել-խմելուն զուգահեռ ամենքը կը պարեն, կ՚երգեն, կը խաղան ու կը զըւարճանան. տեղ մը փոքր երեխաները վէգ կամ ձնթոփ կը խաղան, մէկ այլ տեղ աղջիկները՝ ջինջի (ճլորթի, ճօճախաղ), քիչ հեռու տղաքը կը գոտեմարտեն, ձիարշաւներ, մականախաղեր (ջրինդ), լախտի, մատնի ու այլ մրցախաղեր կը կազմակերպեն։
Այդ օրերին օյիններ ու թատերականացուած ներկայացումներ, «կռիւ-կռիւ», «Աւարայրի ճակատամարտ» կը խաղան, մեծ ու փոքրի սովորութային հարաբերութիւնները գլխիվայր շուռ կու գան, պզտիկը տատին կը հանդիմանե, սիրահար զոյգերը մէկմէկու ձեռք բռնած անկաշկանդ կը պարեն, աշակերտները վարժապետին «դաս կու տան». աբեղաթող, վարդապետաթող օրեր են, թոյլատրելի է։
Վարանդայում Բուն Բարեկենդանին երիտասարդները իրենց միջէն կ՚ընտրէին առաւել ճարպիկին, ցնցոտիներ կը հագցնէին, վրան՝ ոսկորներ, գլխին՝ գզգզըւած գլխարկ, երեսը կը մրոտէին ու մի էգ աւանակի վրայ նստեցնելով՝ զուռնա-դհոլի տակ ման կու տային տնէտուն՝ «բէկը կամ էշակ պարոնը գալիս է, հա՜, ճամբայ բացէք» գոռալով։ Սա տարբեր ծամածռութիւններ ու մէյմունութիւններ կընէր եւ նրա «ծառաները» ժողովրդէն դրամ, ուտելիք, քաղցրաւենիք կը հաւքէին, ապա երեկոյեան խմբով կ՚ուտէին ու կը վայելէին բարեկենդանի գիշերը։
Սիսիանում այս ծաղրածուին «փաշա» կըսէին, կարմիր շորեր կը հագցնէին, թուր կը կապէին, կրծքին նշաններ կը խփէին։ Քանի մը հոգու ալ ծառաների շորեր կը հագցնէին ու այդպէս կը շրջէին գիւղով։ Խուռն բազմութիւնը կը հետեւէր նրանց։ «Փաշան» մարդկանց կը կանգնեցնէր, հարցեր կու տար, միմոսութիւններ կ՚ընէր եւ ի վերջոյ տուգանք կը պահանջէր, որը «ծառաները ստիպողաբար կառնէին»՝ փող կամ ուտելիք։
Ետքը քեֆ ուրախութեան ժամն էր, որի ընթացքում կրքերն այնքան կը տաքնային, որ պարերը կը վերածուէին կռիւների. ահել ջահելները իրենց ատրճանակներէն ու հրացաններէն կը կրակէին, դաշոյններով զանազան վտանգաւոր շարժումներ կ՚ընէին պարերի ընթացքին, յաճախ մարդիկ կը վիրաւորուէին կամ կը մահանային։
Ապա կենտ պարերը հետզհետէ կը բոլորէին շուրջպարերի՝ իւր պարագլխով, հետզհետէ արագանալով, պարագլխի շարժումների (ծափ տալ, գլխարկ հանել, կողքինի ականջը քաշել, զանազան կենդանիների ձայներ հանել եւ այլն) կրկնութեամբ։
Բարեկենդանի օրերին է, որ աշուղը կը յայտարարէր թէ այս ինչ տանը այս ինչ օրը հեքիաթ պիտի կարդայ։ Բոլորը՝ մանուկ թէ ծերուկ, կը հաւաքուէին այդ տանը, մեծ ոգեշնչումով լսելու իրենց սիրելի հեքիաթներէն մինը՝ «Հազարան Բլբուլը», «Քյոռօղլին», «Քյարամն ու Ասլին», «Շահ Իսմայիլը»...
Աշուղն ալ իր դերի մէջ է՝ սազը թեւին, մաշիկները հագած, նոր շորերով կը շրջէ սենեակում եւ ծխամրճի ծուխը տարածելով կը պատմէ հեքիաթը։ Ամենքը պահի մէջ կը տեղափոխվեն դիւցազնական-կախարդական աշխարհը՝ հեքիաթի հերոսներու հետ կ՚ապրեն նրանց յուզումներն ու ոգեւորութիւնը։
Աշուղը կը մօտենայ ծխող մարդկանց, շունչ քաշելով կուլ կու տայ նրանց ծխախոտներու թանձր ծուխը, ապա քուլաները քթանցքներէն ամպի պէս դուրս տալով «Հէ՜յ պարոններ» գոչելով կը շարունակէ հեքիաթը։ Ապա աշուղը ձեռքը կ՚առնէ սազը եւ երիտասարդ հանդիսատեսներու հետ կ՚երգէ սիրահար սրտերու երգերը։ Մարդկանց ոգեւորութեանը չափ ու սահման չկար։
