Նախորդ Հինգշաբթի իրիկուն Ֆերիգիւղի եկեղեցւոյ յարակից «Շիրինօղլու» սրահին մէջ կայացաւ հանրածանօթ տնտեսագէտ Եդուարդ Գովանի «Թրքերէնէ Հայերէն Ասութիւններու Այժմէական Բառարան» անուն աշխատասիրութեան շնորհանդէսը։ Այս առթիւ զրուցեցինք բառարանի հեղինակ Եդուարդ Գովանին հետ։ Գովան ուսանած է Մխիթարեան վարժարանին մէջ եւ աւարտած է Իսթանպուլի Համալսարանի տնտեսագիտութեան բաժինը եւ երկար տարիներ աշխատած է իբրեւ հաշուակալ եւ երդուեալ քննիչ։
ԳԱՐԻՆ ՊԱԼ
karinbal89@gmail.com
Գարին Պալ- Ձեր առաջին աշխատութիւններուն մասին տեղեկութիւն կրնա՞ք տալ։
Եդուարդ Գովան- Առաջին անգամ ոչ թէ հայերէնով, այլ թրքերէնով գրած եմ թերթերու մէջ։ «Աքշամ», «Ճումհուրիյէթ» եւ «Ենի Կազեթէ»ի նման թրքական պարբերաթերթերու մէջ 1950-ական թուականներէն սկսեալ յօդուածներ գրած եմ։ Վերջը խորհեցայ հայերէն թերթերու մէջ գրելու մասին։ Նախ «Ժամանակ»ին գրեցի։ Տնտեսական եւ ելմտական եզրերուն հայերէնները չէի գիտեր։ Յաճախ գործածուած բառեր չեն, հետեւաբար շատեր այսօր ալ չեն գիտեր այդ բառապաշարը։ Ատոր համար շատ աշխատանք տարի հին գիրքերուն վրայ, գտայ տոմարակալութեան վերաբերեալ հին գիրքեր։ Իսթանպուլի եւ Վենետիկի մէջ 100 տարի առաջ տպուած գիրքեր։ Զանոնք ուսումնասիրելէ ետք առաջին անգամ սկսայ «Ժամանակ»ին յօդուածներ ղրկել։ Մօտաւորապէս 17 տարի աշխատակցելէ ետք 1977-էն սկսեալ գրեցի «Մարմարա»ին։ Արդէն ասիկա ամէն օր գրելիք նիւթ մը չէ։ Ամիսը կամ երկու ամիսը անգամ մը կը գրեմ։
Գ. Պ.- Եզրաբանական բառարանի աշխատանքը քանի՞ տարի տեւեց։
Ե. Գ.- Եզրաբանական բառարանի աշխատութիւնս հրատարակուած է 1996-ին։Հաւաքուած բոլոր եզրերը գիրքի մը մէջ ամփոփեցի։ Այդ շրջանին կ՚աշխատէի, աշխոյժ էի, գործերու մէջ էի, քանի մը տարի տեւած էր, բայց վերջին աշխատութեանս ժամանակ հանգստեան կոչուած էի։ Նորէն ալ երկար գործ էր, 7 տարի աշխատեցայ լրացնելու համար։ Առաջին աշխատութիւնս այսչափ մեծածաւալ գիրք մը չէր։ Ես լեզուագէտ մը չեմ։ Մեր հայերէն լրագիրները թերթելով նիւթեր կը հաւաքեմ։ Որովհետեւ օրուան լուրերը թրքերէն լուրերէն թարգմանուած կ՚ըլլան։ Ատոնց ասութիւնները հաւաքեցի, թրքերէններն ալ գտայ։ Այս աշխատութիւնը հաւաքածոյ մըն է։ Գիտէք, մեր թերթերը շատ անգամ թրքերէն թերթերու հաղորդած լուրերը հայերէնի թարգմանելով կը հրատարակեն։ Այդ միջոցին նկատած եմ որ թրքերէն ասութիւններն ալ կը թարգմանուին։ Ես ալ սկսայ հայերէն ասութիւնները նշելու։ Այդ նշումներս հրատարակեցի թերթերու մէջ, որպէսզի հայերէն ասութիւնները չմոռցուին։ Անոնց մէջ ճիշդ է որ հին թրքերէն, այսինքն օսմաներէն բառեր ալ կան։ Անոնք հետզհետէ նորութիւն եղան, թերթերու սիւնակագիրներն ալ այս բառերը գործածելու սկսան։ Բնականաբար օգտուեցայ նախապէս տպուած բառարաններէն։ Բառարաններու հարուստ հաւաքածոյ մը ունիմ։ Հայաստանէն ալ քանի մը հատ բառարան ունիմ։ Օգտուեցայ նաեւ համացանցի «Նայիրի» բառարանէն։
Գ. Պ.- Համակարգիչ գործածեցի՞ք։
Ե. Գ.- Ամենակարեւոր կէտը հարցուցիք։ Համակարգիչի վարպետ չեմ։ Եթէ լաւ համակարգիչ գործածող մը ըլլայի այս աշխատութիւնը չորս տարիէն կ՚աւարտէր։ Միշտ սխալներ կ՚ընէի եւ կը սրբագրէի։ Բարեկամներ օգնեցին, սրբագրեցին, շտկեցին գրածներս։ Իրաւ ալ, եթէ լաւ գիտնայի, համակարգիչը շատ մարիֆեթներ ունի, շատ դիւրութիւններ կ՚ընծայէ։ Այս աշխատութիւնը Excel-ի վրայ շինած էի եւ երբ որ տպագրական փուլին հասանք՝ ըսին, որ ասոր հետ կարելի չէ տպագրել։ Այս անգամ մեր բարեկամը՝ Պերճ Մենզիլճեանը բոլոր աշխատութիւնը Word-ի վերածեց։ Հարկաւ այս փոխարկումի ընթացքին նորէն սխալներ մէջտեղ ելան, նորէն ծայրէն սկսայ սրբագրելու։ Այսպէսով քանի մը անգամ ծայրէն սկսելու պարտաւորուեցայ։
Գ. Պ.- Քանի՞ բառ կը գտնուի բառարանին մէջ։
Ե. Գ.- 30.600 տող կայ բառարանին մէջ։ Ամէն մէկ տողին վրայ եթէ հինգ հատ բառ կայ քով քովի՝ շուրջ 180 հազար բառ կ՚ընէ։ Հայերէն բառերուն քով անոնց հայերէն առոգանութիւնները լատինական տառերով գրած եմ, այս պատճառով ալ շատ տեղ բռնեց։
Գ. Պ.- Հիմա գիտէք որ համացանցի շրջան է, այս շրջանին ձեր ըրած այս աշխատութիւնը շատ արժէքաւոր է բայց ասիկա համացանցի մէջ դնելու համար ծրագիր մը ունի՞ք։
Ե. Գ.- Մեր երիտասարդ բարեկամներն ալ նոյն գաղափարները յայտնեցին, առաջարկեցին որ համացանցի վրայ դնենք։ Այս գործերուն վարպետը չեմ, անոր համար ասանկ բան մը չեմ ըրած։ Երկրորդ՝ ես բառարանը, ինչպէս որ Ռոպէր Հատտէճեան ալ շնորհանդէսի օրը ըսաւ, յառաջաբանիս մէջն ալ գրած եմ, բառին իմաստը փնտռելէ աւելի, սանկ երբեմն հայերէնը չմոռնայ ըսելով, ընթերցողը սանկ թղթատէ եւ հետաքրքրական բառեր փնտռէ ըսելով կազմած եմ: Կարգ մը ուրիշ ասութիւններու քով՝ հետաքրքրական բառերու ալ տեղ տուած եմ։ Օրինակի համար, հռչակաւոր վէպերու անունները կան։ Ուսուցչաց Հիմնարկն ալ առաջարկեց որ համացանցի վրայ դրուի։ Երիտասարդները կարծեմ գիրքէն աւելի համացանցէն կ՚օգտուին։ Հիմակուան աշակերտները բառարան գործածելը չեն գիտեր։ Այս պատճառով եթէ հետաքրքրական ուրիշ բաներ մը գտնէ՝ մտածեցի որ թերեւս թղթատեն։ Որքանո՞վ կը յաջողինք՝ չեմ գիտեր։
Գ. Պ.- Բառարանին ձրի ըլլալը…
Ե. Գ.- Բառարանին ձրի ըլլալը իմ գործս չէ։ Ես արդէն նուիրած եմ Ուսուցչաց Հիմնարկին։ Ձրի ըլլալը իրենց որոշումն է։ Դասագիրքերն ալ ձրի կը բաժնէ արդէն։
Գ. Պ.- Շնորհանդէսին Ռոպէր Հատտէճեան առաջարկեց հայերէնէ թրքերէն ասոյթներու բառարանի մը հրատարակութիւնը։ Ի՞նչ կը խորհիք այս մասին։
Ե. Գ.-Բառարանի աշխատութիւնը բաւական ծանր գործ մըն է, ատեն կ՚ունենա՞նք՝ չեմ գիտեր։ 90 տարեկան եմ եւ նման աշխատութիւն մը իմ կարողութենէս վեր է։ Այս տեսակ գործի մը համար հայերէնի լաւ տիրապետել պէտք է։ Իմ ըրած աշխատութիւնս հաւաքածոյ մըն է։
Գ. Պ.- Մեր հիմակուան հարցը գիտէք որ հայերէնն է։ Նոր սերունդին ինչե՞ր կը յանձնարարէք։
Ե. Գ.-Դժբախտաբար թէ՛ Իսթանպուլի մէջ եւ թէ սփիւռքի տարածքին այդ խնդիրը ունինք։ Գիտէք որ արեւմտահայերէնը ԵՈՒՆԷՍՔՕ-ի կողմէ վտանգի մատնուած լեզուներու շարքին դասուած է։ Թուրքիոյ մէջ կացութիւնը սա է որ՝ տուներու մէջ հայերէն չեն խօսիր, դպրոցներու մէջ ալ նոյնն է։ Հայերէն թերթ կամ գիրք կարդացող չկայ։ Հայերէն թերթ առնողներն ալ լուսանկարներուն եւ վերջին էջի մահազդներուն կը նային։ Թրքերէնը կը գրենք ինչպէս որ կը հնչուի։ Ուղղագրութեան պարագան շատ աւելի դիւրին է։ Նախակրթարանի մէջ աշակերտներու համար ամենէն դժուար դասը հայերէնն է, նոյնիսկ ծնողներու համար։ Օրինակի համար, «դպրոց» բառը հայերէնով ութը տարբեր ձեւով կրնաս գրել եւ միայն մէկը ճիշդ է։ Այսօրուան պայմաններով տղոց այդ ուղղագրութիւնը սորվիլը դժուար է։
«Գալուստ Կիւլպէնկեան» եւ այլ հիմնարկներ ծրագիրներ կը մշակեն յատկապէս արեւմտահայերէնի պահպանման համար։ Բայց լեզուի ուսուցումը բարեփոխութիւններու կը կարօտի։ Չեմ ըսեր որ տառերը փոխեն։ Հին ձեւով կը սորվեցնեն ուսուցիչները, բայց աշակերտը այլեւս նոյնը չէ։ Հայերէնէն կը վախնան աշակերտները։
Իմ ըրած գործս արմատական կամ ստուգաբանական բառարան չէ, ամենօրեայ գործածուելիք առձեռն բառարան մըն է։ Բառերուն հոմանիշները, հականիշները պէտք է գրես։ Բայց հիմակուան մեր տղոց սիրցնելու համար դիւրութիւններ պէտք է խորհինք։ Ես ալ այս ուղղութեամբ աշխատեցայ։ Տակաւին թուաբանութեան գիրքը Պետրոս Ատրունիի գիրքն է։
Հայերէնը պէտք է դիւրացնեն։ Դիւրին սորվեցնելու ձեւ մը պէտք է որդեգրել։ Այս ալ միայն հայերէնին լաւ տիրապետողները պիտի կրնան ընել։ Ասիկա բառարանին պարզեցուած ձեւն է, բայց 50 տարի ետքը այս ալ ծանր պիտի գայ։ Ինչպէս հիմա Հայկազեան բառարանը ծանր է այսօրուան սերունդին համար։
Մեր համալսարանաւարտ ասպարէզի տէր մարդիկն ալ հայերէնով իրենց ասպարէզին մասին բաներ մը գրելու են։ Ես ինչպէս տնտեսական յօդուածներ գրեցի, ուրիշներն ալ իրենց ասպարէզի մասին բաներ մը գրեն թերթերուն մէջ։ Հայերէնը մինակ գրականութեան լեզու պէտք չէ ըլլայ։
