ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆoksana.karapetian@gmail.com
Զատիկը եկեղեցական Սուրբ Յարութիւն տօնն է, տօնը շարժական է, համապատասխանում է գարնան օրահաւասարին՝ լուսնի լրմանը յաջորդող Կիրակի օրուան։ Ընդունուած էր Զատիկին տնօրհնէքի արարողութիւն կատարել.
Գինին է կարմիր, տէրտէրը կ՚օրհնէ,
Զատիկն է եկել, մատաղը կ՚օրհնէ,
Մեր մատաղիկն է մեր աքլորիկ,
Մեռնեմ ես նրա խորոտ կատարին։
Զատիկը գալիս է խինդ ու խաղով, երգ ու պարով։
Գեղանի աղջիկներն ու հարսները «շորոր» էին պարում՝ աշուղների նուագի ներքոյ, տղաներն ու աղջիկները միասին «ծափ» էին պարում՝ մե՛րթ մօտենալով, մե՛րթ հեռանալով միմեանցից, «ցատքըտան» էին պարում՝ քրտական «նաղարան»ի հետ միասին... Ամենից լաւ պարողները արժանանում էին գիւղի հալիւորների՝ տարեցների ձեռքից տրուող կարմիր Զատկուան հաւկիթներին։
Շատ էին եւ խաղերը, հիմնականում՝ ձուախաղերը։ Զատկուան կարմիր հաւկիթները կա՛մ գլորում էին, եւ ումն առաջինը հասաւ, նա շահում էր մնացած հաւկիթները, կա՛մ ձեռքերին բռնած հարուածում էին, այս անգամ յաղթող էր նա, ումը որ չջարդուեց, կա՛մ, ինչպէս պատանիներն էին անում, վազելով հասնում էին նահապետի գաւազանից կախուած կարմիր հաւկիթներին։
Ու այս ամբողջ ընթացքին երգում էին... Յաճախ տեղում յօրինւում էին նոր երգեր, նոր պարեղանակներ՝ ամէնը Զատիկի, գարնան, հող ու բերքի առատութեան, բնութեան, բարեբերութեան թեմաներով։
Արեւն է ծագեր վեր մեր երդիքին,
Ծագեր է ծագեր լոյս մեր Լուսաւորչին։
Զատիկն է բերէ լոյս մեր երդիքին,
Հաւիկն է արթուն Սուրբ Կարապետին.
Կարմիր է հաւկիթն մեր Սուրբ Զատիկին,
Հաւիկն է ածել Սուրբ Կարապետին։
Երգերով բարեմաղթութիւններ էին յղում հարազատներին, արտերին ու անասուններին, երկրին ու բնութեանը, բարեբեր անձրեւին ու ցորենին։
Բիւրապատիկ, բիւրն պատիկ,
Ոսկէ հատիկ ցորեն բշիկ,
Տա Աստուած հազար Զատիկ,
Դուք լաւ լինէք, շէն լինէք,
Տա ձեր արտին Աստուած անձրեւ,
Ձեր ամէնին՝ երկար արեւ...
Երգերն յաճախ այնքան նուրբ էին, այնքան պատկերաւոր, այնքան փխրուն...
Քամին սարին զղզղաց,
Բարակ անձրեւ շղշղաց,
Դալար տերեւ դողդողաց,
Լուսնակն անուշ, հովն անուշ,
Անձրեւի հոտն անուշ։
Բնութիւնն արթնանում էր, գարնան վար ու ցանքի օրերն էին մօտենում, ուստի բնաւ զարմանալի չէ, որ հայ մշակի համար այն իւրայատուկ նոր տարի էր, ինչպէս եւ դարեր առաջ, երբ նա Վահագնի ծննդով բոցավառուած նշում էր գարնանային ամանորը.
Մեր Տէրն արուց ելել է,
Հաւը կարմիր ածեր է,
Պօղոս երազ տեսեր է,
Պօղոս, երազդ ի բարին,
Շնորհաւոր Նոր Տարի,
Նոր տարի ու նոր բարի...
Զատիկը գալիս է «ախառ»ով՝ «Զատկի Կիրակի առաւօտեան հայ քրիստոնեան պտի ծեգելահան ախառի մսով բերան բացի», «Ընչանք (քանի դեռ) սուրբ ախառով չթաթախուեն, բերանները նշխարք չեն դնիլ, թէկուզ թուր ու սուր խաղացնես երեսներին, շլինքներովն օձ փաթաթուի», «Էն քրիստոնեն, որ ախառով չմասնաւորուի, սաղ տարին իրաւունք չունի մսի համ տեսնելու»։ Ախառը զատկական մատաղն է, երբ ողջ գիւղով հաւաքուում էին, մէկ կամ մի քանի եզ ու ղոչ էին առնում, կոտոշներին վառուող մոմեր ամրացնում, ապա՝ տանում եկեղեցի, օրհնել տալիս։ Այնուհետեւ երգ ու նուագի ներքոյ մատաղը եփում էին ողջ գիշեր։ Մատաղի արեան մէջ թաթախում էին ծառի ճիւղերը, եւ դրանք տնկում այգիներում՝ որպէս թէ՝ չար աչքի դէմ։
Մէկ այլ մատաղով, որ «թուրքատարուկ» էին անուանում, յիշում էին թուրքերի դէմ տարած յաղթանակների մասին՝ մատաղացուն խոզ էր։
Ախառը ուտելուց յետոյ սկսւում էին այցելութիւնները, հարսներին «զատկափայ» ուղարկելը։ Սիրում էին գնալ արտերը, ծաղկած դաշտերը, ուրկէ պարում էին, զուարճանում, ձիարշաւներ կազմակերպում...
Այդ գիշեր ծնուած երախաները մեծ աւետիս էին։ Հաւատում էին, թէ նրանք բախտագուշակութեան շնորհով են օժտուած։ Նրանց ծնուելուն պէս մեծ մատաղ էին անում, ոսկորները պահում էին , որպէսզի երախան մեծանալուն պէս դրանցով գուշակութիւններ անի։ Բոլորը գալիս էին շնորհաւորելու երջանիկ ծնողներին։
Այգաբացին՝արդար ու ազնիւ մարդկանց աչքերը ուղղուած էին դէպի երկինք։ Ասում էին, թէ սրտով ազնիւները այդ օրը ունակ էին տեսնելու, թէ ինչպէս դեռ արեւը մօր մօտից լիովին դուրս չեկած, մի ղոչ է ելնում երկինք, խաղում նորածին արեւի ճաճանչների հետ՝ այդպիսով աւետելով Քրիստոսի յարութիւնն ու «բարիողջոյն» ասելով մարդկանց՝ վերանում երկնքում։ Իսկ Արցախի Քարին տակ գիւղում, ասում են՝ արեւը երկու ժամ կանգ էր առնում երկնքում՝ կրկին մարդկանց աւետելու եւ բարեւելու համար, այնուհետեւ վերսկսում իր ընթացքը. ահա ինչու է այդ օրը արեւը սովորականից երկու ժամ աւել լուսաւորում։
