ՎԱՐԴԱՆ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ estukyan@gmail.com Տոքթ. Եքթան Թիւրքեըլմազ ծանօթ է Հայոց ցեղասպանութեան մասին իր ուսումնասիրութիւններով։ Սակայն մենք այս անգամ այս ծանօթ մտաւորականին հետ կը զրուցենք իր ձայնապնակներու հաւաքածոյին շուրջ։ Ան ունի աւելի քան 2 հազար 500 ձայնապնակներ, որոնք հաւաքած է աշխարհի զանազան երկիրներէն։ Այդ հաւաքածոյին մէջ յատուկ տեղ կը գրաւեն, որոշ նշանակութիւն ունեցող հայկական ձայնագրութիւնները։ «Նացիներու իշխանութեան տարիներուն Գերմանիոյ մէջ ձայնագրուած Բարսեղ Կանաչեանի ծանօթ «Օրօր»ը այնքան դիւթիչ է որ չես կրնար -հաւնիլ- բառով գնահատել»։ Թիւրքեըլմազի հետ կատարած հարցազրոյցը, եթէ հարկ է բնութագրել, անվարան կ՚ըսեմ հետեւեալը. «պատմելիք բան չէ, պէտք է ապրիս»։ Հետեւաբար առանց խօսքը ծամծմելու առաջին հարցումը ուղղենք մեր խօսակցին։
ՎԱՐԴԱՆ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
estukyan@gmail.com
Վարդան Էսդուգեան- Ինչպէ՞ս սկսաւ ձայնապնակներու հաւաքածոյ մը կազմելու տանող ճանապարհը։
Եքթան Թիւրքեըլմազ- Հայրս բժիշկ է եւ ինչպէս գաղափարապաշտ բազմաթիւ բժիշկներ, ինք ալ որոշած էր դպրոցէն վկայուելէ ետք իր երկրի ժողովուրդին ծառայել։ Այդ պատճառաւ մանկութիւնս անցաւ Սեբաստիա, որ հօրս ծննդավայրն է։ Երբեմն լեռնային գիւղերու բնակիչ հիւանդներուն դարմանման համար հայրս կը ստիպուէր տունէն բացակայիլ։ Կ՚երթար եւ հազիւ քանի մը օր ետք կու գար։ Այդ տեսակի ճամբորդութիւններէն մէկուն վերադարձին իր հետ բերաւ տուփ մը, որ եթէ լարէիր երգ կ՚երգէր։ Այդ տարիներուն ես տակաւին նախակրթարանի աշակերտ էի եւ գտած էի ամենահետաքրքրական խաղալիքը։ Մինչեւ երկրորդական ուսումը կը կարծէի որ կրամաֆօն կոչուած այս գործիքը աշխարհքէն վերցած է եւ վերջին ձայնապնակներն ալ մեր տունը կը գտնուին։ Վերջին դասարանի աշակերտ էի, երբ օր մը շրջուն վաճառականի մը քով տեսայ մերինին նման ձայնապնակներ։ Սկիզբները իմ աշակերտական քսակով սակաւաթիւ ձայնապնակներ կը գնէի։ Հետզհետէ անոնց համար յատկացուած գումարը շատացաւ ու ես առանց անդրադառնալու հաւաքարար դարձայ։ Իսկ 2000-էն այս կողմ արդէն որոշ ընտրութիւններով է որ ձայնապնակներ կը գնեմ։ Օրինակի համար կ՚ընտրեմ որոշ ընկերութիւններու կողմէ թողարկուած ձայնապնակներ։ Տեղական արտադրութիւն մըն է «Օրֆէօն» ընկերութեան հրատարակածները։ Յետոյ ինծի համար կարեւոր չափանիշ մըն է օրֆէօթօնիք ձայնագրութիւնները։ Այսինքն այն ձայնագրութիւնները, որոնք արձանագրուած են ինչպէս որ հնչած։ Ելեքտրական կամ ելեքտրոնիքական բոլոր միջամտութիւններէ զերծ ձայնագրութիւններ են անոնք, որոնք ձայնագրուած են 1925 թուականէն առաջ։ Ուրիշ հետաքրքրութեան չափանիշ մըն է Օսմանեան ժողովուրդներու կողմէ սփիւռքի մէջ ձանագրուածները։ Այսինքն Օսմանեան երկրէն գաղթած հրեաներու, հայերու եւ յոյներու Ամերիկայի մէջ կատարած երաժշտութեան օրինակները։ Ես աւելի զարտուղի մնացած ձայնագրութիւններով հետաքրքրուած եմ։ Գաւառներու մէջ կատարուած ձայնագրութիւններ, Ակնայ երգեր, կին երգիչներու երգածները եւ այլն։ Եւ գնչուները անշուշտ։ Գնչուները այս նիւթին մէջ շատ կարեւոր են, որովհետեւ մինչեւ 1920-ական թուականներ մուսլուման կիներուն երգելը անընդունելի է։ Հազիւ այդ թուականէն վերջ է որ խտրականութիւնը կը վերանայ։ Մինչեւ այս թուականը կնոջ ձայները հնչած եմ քրիստոնեաներու եւ գնչուներու կողմէ։
Վ.Է.-Իսկ ուրկէ՞ կը ճարէք ձայնապնակները։
Ե.Թ.- Եթէ կանոնաւոր հաւաքարար մըն էք, որոշ աղբիւրով մը չէք կրնար սահմանափակուիլ։ Ամենաանսպասելի վայրերէն նմոյշներ կրնաք գտնել։ Օրինակի համար ես Ուկանտայի մէջ Համիտեան Շրջանի թիկնապահներու գունդի քայլերգները գտած եմ։ Պոսնիա կատարած այցելութեան մը ժամանակ, երբ կը շրջէի Պալքանեան երաժշտութեան հանդիպելու յոյսով, իմ գնած ձայնապնակներու համարեա բոլորը Հարաւային Ամերիկայի մէջ ձայնագրուած էին։ Միացեալ Նահանգներէն, Եւրոպայէն մանաւանդ ալ Ֆրանսայէն շատ փլաքներ առած եմ։ Փլաքներ հաւաքելու գործին մէջ շատ օգտուած եմ այս մարզէն ներս կարեւոր մասնագէտ մը համարուած Կէօքհան Այայէն, որուն անունը այս առթիւ յատկապէս շեշտել կ՚ուզեմ։
Վ.Է.- Իսկ որո՞նք են ձեզի համար ամենաարժէքաւոր նմոյշները։
Ե.Թ.- Շատ ոգեւորուած էի գտնելով Լազ Օսման Էֆէնտիի քէմէնչէի ընկերակցութեամբ կատարած պոնտերէն երգերը։ 1912-1913 թուականներուն ձայնագրուած է։ Օրինակ կրնամ տալ նաեւ Օսմանեան շրջանին կատարուած քրտերէն ձայնագրութիւնները։ Նախորդ դարասկիզբին Իսթանպուլի, Էտիրնէի եւ Թեսաղոնիկէի մէջ ձայնագրուած Հայիմ Էֆէնտիի, Սոլոմոն Էֆէնտիի եւ Ալկազի Էֆէնտիի Սաֆարատ հրեաներու բարբառով կատարած ձայնագրութիւնները։ Անոնց կողքին պէտք է յիշել 1905-1914 շրջանին «Կրամաֆօն Քամփնի», «Օտէօն», «Զօնօֆօն», «Ֆավօրի» եւ «Օրֆէօն» ընկերութիւններու Իզմիրի մէջ թողարկած յունարէն ձայնագրութիւնները։ Անշուշտ պէտք չէ մոռնալ մէտտահներու քաղաքական բնոյթով կատարած հեգնականները։ Կարեւոր են նաեւ Օսմանեան քարոզչութեան բնոյթով ձայնագրութիւնները։ Նոյնպէս ինծի համար շատ յատուկ նշանակութիւն ունի 1908-1914 թուականներու միջեւ հրապարակ ելած Օսմանեան հայերու յեղափոխական քայլերգերը։ Օրինակի համար «Ֆավորի» ընկերութեան թողարկած «Դաշնակցութեան Քայլերգը» կամ «Դատարանի Դաշտում» երգը։
Վ.Է.- Կայսրութեան մէջ երաժշտական տարբեր մշակոյթներու գոյութիւնը, ի՞նչ տեսակ ազդեցութիւն ունեցան ձայնապնակներու շուկայի զարգացման վրայ։
Ե.Թ.- Անշուշտ այն ատեն ալ անսահման խօսքի ազատութիւն մը գոյութիւն չունէր, չէիր կրնար ամէն ուզածդ ըսել։ Բայց միւս կողմէ մշակոյթներու վրայ սահմանափակում մըն ալ չկար։ Աւելի կարեւոր գործօնը շուկայի պահանջներն էին։ Պէտք էր արտադրուած գործը սպառող ալ ունենար։ Այսինքն 1900-ական թուականներու սկիզբէն մինչեւ Հանրապետութեան հռչակումը ձայնապնակներու արձանագրութեան համար գունագեղ աշխարհ մը գոյութիւն ունէր։
Վ.Է.-Ի՞նչ տարբերութիւն կայ նախեղեռնեան եւ յետեղեռնեան շրջաններու միջեւ։
Ե.Թ.- Ցեղասպանութիւնը իր ետին աւերակ մը թողուց։ Անշուշտ որ 1915-էն ետք ալ ձայնագրութիւններ կատարուեցան, բայց այս անգամ Իսթանպուլի հայ երաժիշտներու գրեթէ բոլորն ալ թրքերէն երգեր երգեցին։ Ցեղասպանութիւնը յարատեւ ընթացք մըն է, եղաւ, անցաւ, լմնցաւ ըսելիք բան մը չէ։ Թուրքիոյ մէջ հայ մշակութային արտադրութիւնը անդամալոյծ եղաւ։ Բայց միւս կողմէ ուրիշ պատմութիւն մը սկսաւ։ Սփիւռքի մէջ մշակութային եւ երաժշտական արտադրութիւնը ալ աւելի ճոխացաւ։
Վ.Է.- Հայ երաժշտութիւնը ինչո՞վ կը տարբերի Օսմանեան երկրի միւս ժողովուրդներու երաժշտութենէն։ Կոմիտասի Արեւմտեան երաժշտութեան հակումը ի՞նչ դեր ունեցած է։
Ե.Թ.- Նախ կ՚ուզեմ յայտնել թէ Կոմիտասը հայ երաժշտութեան ծիրէն ներս իմ վաղ ժամանակներու մեծագոյն սէրն է։ Հետեւողական աշխատութիւնով փնտռեցի 1912-ի Փարիզեան ձայնագրութիւնները եւ անոնցմէ շատն ալ գտայ։ Օսմանեան շրջանի հայկական ձայնագրութիւնները դիտելով կը տեսնենք արեւմտականացման շատ յստակ հոսանք մը։ Անշուշտ որ այնտեղ Կոմիտասի կարեւոր ազդեցութիւնը կայ։ Օրինակի համար բոլոր երգերը դաշնամուրով կը սկսին։ Մինչդեռ քրտական երգերուն մէջ նման բանի մը չենք հանդիպիր։ Յունարէն ձայնագրութիւններու մէջ ալ աւելի յաճախ կը տեսնենք տեղական ձայնագրութիւնները։ Իսկ հայկական երաժշտութեան մէջ կը տեսնենք հայկական եղանակի մը Արեւմտեան կաղապարներու յարմարցնելու մարմաջը։ Սակայն ասիկա միայն Կոմիտասով սահմանափակելն ալ ճիշդ չէ։ Այս ուղղութիւնով ընդհանուր հոսանքի մը մասին կրնանք խօսիլ։
Վ.Է.- Իսկ սփիւռքի մէջ երեւոյթը ի՞նչ է։
Ե.Թ.- Ցեղասպանութենէն առաջ սփիւռքի մէջ մեծ համեմատութեամբ կը հանդիպինք խարբերդցիներու ազդեցութեան։ Անշուշտ ցեղասպանութենէ ետք այդ բնակչութիւնը ալ աւելի կ՚աճի եւ մարդիկ Օսմանեան երկրի մէջ, այն ինչ որ չէին կրցած ընել, այստեղ կ՚ընեն աւելի ազատ պայմաններու տակ։ Այս անգամ կը հանդիպինք Խարբերդի, Վանի, Տիգրանակերտի բարբառներով երգուած երգերու։ Ապա Ամերիկայի մէջ կը տեսնենք ուրիշ երեւոյթ մը եւս։ Կազմուած են բազմաթիւ ձայնագրութեան ընկերութիւններ, որոնց մէջ կը հանդիպինք հայկական ընկերութիւններուն ալ։
