Իսթանպուլի երաժշտական փառատօնի շրջագծով հիւրաբար քաղաքս կը գտնուի հայ երաժշտութեան մերօրեայ կարեւորագոյն յօրինող Տիգրան Մանսուրեան։ Ստորեւ կը ներկայացնենք թերթիս աշխատակից Լորա Սարըյի մեծ երգահանի հետ կատարած հարցազրոյցէն հատուածներ։
Լորա Սարը- Տիգրան Մանսուրեանը ո՞վ է, իր իսկ բառերով։ Ի՞նչ կ՚ընէ, ինչպէ՞ս է իր կեանքը Երեւանի մէջ։
Տիգրան Մանսուրեան- Երաժիշտ եմ։ Այս է իմ ուսումս։ Չորս տարի Ռոմանոս Մելիքեանի անուան ուսումնարան, այնուհետեւ հինգ տարի Կոմիտասի անուան պետական կոնսերուատորիա եւ այնուհետեւ երկու տարի ասպիրանտուրա։ Ես ուսանած եմ միայն Երեւանի մէջ, բայց իմ ընկերներս ամբողջ Խորհրդային Միութ-եան տարածքին էին։ Խորհրդային միութ-
եան ժամանակ ինծի արգիլուած էր երկրէն դուրս ելլել։ Խորհրդային Միութեան փլուզումէն յետոյ ես ամէն տեղ կ՚երթամ, եւ ինծի կը պատուիրեն, կը գրեմ, կը նուագեն, ես ներկայ կը գտնուիմ, կը հրատարակուիմ խտասալիկի վրայ։ Կ՚ապրիմ Երեւանի մէջ։
Լ.Ս.- Վաթսունականներուն Խորհրդային միութենէն դուրս գալու արգելքը միայն ձեզ կը վերաբերէր, թէ ընդհանուր արգելք մըն էր եւ ինչո՞ւ։
Տ.Մ.- Չեմ գիտեր...։ Կապ ունէր անոր հետ, որ ես գաղափարապէս Սովետներուն կողմը չէի։ Կը դասակարգէին մարդոց, եւ կար խմբաւորում մը, որոնց արգիլուած էր դուրս գալ երկրէն։ Փարաճանովն ալ նոյնն էր, մենք շատ լաւ ընկերներ էինք իր հետ։
Լ.Ս.- Ուրեմն ձեր ընտանիքը Օսման-
եան Կայսրութենէն է։
Տ.Մ.- 1947-ին Պէյրութէն ներգաղթած ընտանիքի զաւակ եմ։ Մայրս Մարաշցի է, պապաս Տիգրանակերտցի։ Ջարդէն ետք որբանոցներու մէջ իրար հանդիպած են։ Ընտանիք կազմած են Պէյրութի մէջ։ Մամաս շատ յամառ էր, անոր համար կը սիրեմ մարաշցիներուն յամառութիւնը, ես ալ քիչ մը անկէ ունիմ։
Լ.Ս.- Թուրքիա գալու վերաբերեալ ինչպէ՞ս կը զգաք։ Ձեր առաջի՞ն անգամն է որ կը գտնուիք այստեղ։
Այստեղ մէկ ժամէն միւսը կ՚անցնիմ։ Դժուար է, մէկ շաբաթ պիտի տեւէ։ Եւ յետոյ պիտի երթամ Երեւան, եւ այս ամբողջին մասին պիտի մտածեմ, թէ ինչ եղաւ, ինչ ապրեցայ։ Պատկերներ կան աչքիս առաջ անսովոր։ Երբ մենք որեւէ տեղ թրքական դրօշ կը տեսնենք, մենք ատկէ միայն կը վախնայինք։ Հիմա լեփ լեցուն է չորս կողմս, եւ պէտք չէ վախնամ։ Ասիկա նոր բան մըն է։
Լ.Ս.- Ի՞նչ տեսակ բան է ֆիլմի համար երաժշտութիւն գրելը։
Տ.Մ.- Բոլորովին տարբեր բան մըն է։ Ամէն անգամ որ ֆիլմի մը համար երաժշտութիւն կը գրեմ, պէտք է իմ գիծս փոխեմ, ուրիշ գիծ մը մտնեմ, այնտեղ աշխատիմ, եւ յետոյ նորէն վերադառնամ։ Դժուար է այդ գիծը փոխել։ Ֆիլմէ ֆիլմ ուրիշ մէկն եմ։ «Նրան գոյն»ին մէջ ես մէկն եմ, եւ «Կտոր մը Երկինք»ին մէջ ամբողջովին ուրիշ մէկն եմ։ Ես հարիւրէն աւելի ֆիլմեր ըրած եմ, եւ շատ յաճախ պէտք է փոխեմ, բայց իմ երաժշտութիւնս որ ես կ՚ընեմ, նոյնն է, տարիներէ ի վեր։
Լ.Ս.- Ուրեմն ինչէ՞ն կը ներշնչուիք, ինչպէ՞ս կ՚աշխատիք։ Ի՞նչ մտիկ կ՚ընէք։
Տ.Մ.- Ճշմարտութիւն մը կայ, որ գիտես։ Քու գործդ եւ քու ճշմարտութիւնդ պէտք է իրար գտնեն, ատիկա պէտք է ճիշդ ըլլայ։ Եթէ պզտիկ ճիշդ մըն է, նեղ կը մնայ։ Ես կը սիրեմ հայ երաժշտութիւնը, կը հաւատամ որ շատ հին մշակութային արժէքներ ունինք, շատ հին, որ մեզի հետ կ՚ապրին մինչեւ հիմա։ Օրինակի համար, աղօթքը, «Անկանիմ առաջի քո...», ասիկա հինգերորդ դարէն կու գայ, եւ ես 1500 տարին մէկ երգով կ՚անցնիմ, մէկ վայրկեանի մէջ։ Ետ կ՚երթամ այդքան տարի եւ ետ կու գամ։ Այս ճամբան իմ հարստութիւնս է։
Լ.Ս.- Հայերէն հաւաքածոն Քիմ Քաշքաշեանին հետ, մէջը երկու յօրինում ունիք, եւ անշուշտ Կոմիտասի գործերը։
Տ.Մ.- Հաւիկը կայ այդ հաւաքածոյին մէջ, Հաւիկը տասերորդ դար է, Նարեկացի է այդ տաղը, Կոմիտասը երգած է 1911 թուին Փարիզի մէջ։ Ինքը իր աշխատանքներուն մէջ երեք անգամ ձայնագրած նոթագրած է ասիկա, եւրոպական նօթագրութեամբ, եւ մէկ անգամ ալ երգած է, ուրեմն շատ հետաքրքրական է իր երգելը ինծի համար, ուրեմն իր երգելու ձեւը, նորէն գրեցի, ոչ թէ իր նօթաները, այլ ինչ որ կ՚երգէ ինքը, որոշ տարբերութիւն կայ, եւ անիկա վիոլայի համար եւ հարուածային գործիքներու համար։ Չէ՞ որ Նարեկացին Վանայ Լիճի ափին, Նարեկայ գիւղին մէջ ապրած է, այնտեղի հոգեւորականն էր, ուրեմն ես մտածեցի թէ ինչ ձայներ կրնար ինքը լսած ըլլալ, տասերորդ դարուն Վանայ Լիճի ափերուն, Նարեկայ գիւղի մէջ։ Այդ ձայները փորձած եմ իբրեւ օրուան ձայն մէջբերել այդ մեղեդիին հետ։
Ես կը հաւատամ որ երաժիշտի մը ամենէն մեծ ուսուցիչը լեզուն է որով կը խօսի։ Եւ ատիկա որպէս հնչիւնաբանութիւն, իբրեւ ֆօնեթիքա, ի՞նչ է։ Շեշտերը ինչպէ՞ս կ՚ըլլան։ Եթէ հայերէն է քու խօսքերդ, կու գան բաներ որ միայն այդ լեզուէն կրնան գալ երաժշտութեան մէջ, դուն կը դառնաս «հայոց լեզուի երաժիշտը», ես հայոց լեզուի երաժիշտ մըն եմ։
Լ.Ս.- Ուրեմն կրնա՞նք ըսել թէ երաժշտութիւնը կապուած է լեզուին, եւ ուրեմն ինքնութեան եւս, քանի որ Թուրքիան բազմազգի երկիր մըն է, ուրեմն այս վէճը միշտ կայ այստեղ։
Տ.Մ.- Անշուշտ կրնանք կողմնորոշուիլ, կրնանք ըսել որ եթէ հայոց լեզուէն կու գաս, քու երաժշտութիւնդ այսպէս կ՚ըլլայ, եւ ասիկա վիճելու բան մը չէ, այլեւս դուն դուն ես, քու ճիշդդ ես, դուն ունիս քու դէմքդ։ Բայց անշուշտ միայն լեզուն չէ։ Նաեւ քու մարմինիդ շարժումներն են, թէ ուր կ՚ապրիս։ Եթէ ապրած տեղդ լեռնային է, դուն կը շարժիս քու քայլերուդ համապատասխան, վեր վար, այսպէս։ Երբ որ դուն օրինակի համար կ՚ապրիս տափակ տեղ մը, ուր անապատ է, ուր միշտ նոյն պատկերն է, ժամ մը յետոյ նոյն պատկերն է, քու ուղեղդ ուրիշ նիւթով կ՚ապրի, երբ որ կը քալես։ Ծառ մը կը տեսնես, յետոյ ուրիշ բան մը կ՚ըլլայ, յետոյ ուրիշ բան մը, քու ուղեղդ արագ կ՚աշխատի, նոր բաներ կը մտնէ։ Ուղեղիդ աշխատանքը կը փոխուի, արագութիւն կ՚առնէ, ասիկա նիւթի փոփոխութիւն է, ասիկա անպայման կը մտնէ երաժշտութեան մէջ։ Ռիթմն է բնաշխարհին, ուրեմն լեզուէն զատ նաեւ բնաշխարհն է որ կ՚ազդէ երաժշտութեան վրայ։
Լ.Ս.- Դասական երաժշտութեան ներկան եւ ապագան ինչպէ՞ս կը տեսնէք։
Տ.Մ.- Երաժշտական արուեստը կրնայ տարբեր մարդկային պահանջներ բաւարարել։ Տարբեր աստիճանի բաւարարուածութիւն տալ։ Գիտես Աստուածաշունչի մէջ Գիրք Ժողովողի գլուխը կայ, «Էկլէզիասթ»-ի գլուխը, կ՚ըսէ, «շատ իմաստութիւն ժողվելը շատ տխրութիւն կու տայ», երբեմն մարդը չուզէր այդ շատը գիտնայ, որ այդ շատ տխրութիւնը չունենայ, հասկնալի է, ուրեմն կ՚երթայ այն երաժշտութեանը որը հեշտ է։ Պեթհովէնը օրինակի համար արտակարգ է... մենք հիմա կը շնչենք, հըըը... հըըը... ասիկա ռիթմ մըն է, ամենօրեայ ռիթմ է, մեր կեանքի սկիզբէն մինչեւ վերջը, շնչել, արտաշնչել, ասիկա մէկ։ Դուն կը շարժուիս, երբեմն արագ կը քալես, երբեմն դանդաղ կը քալես, ասիկա ուրիշ ռիթմ մըն է, ու այնպէս շարունակ մեծ ռիթմերու մէջ ենք, կը փորձես բերել երաժշտութիւն, երբ որ միայն մէկ կամ երկու ռիթմը կը բերես միայն, այո մարդու պահանջը որոշ չափով կը գոհացնես։ Հիմա այնպէս է, որ պարզ բան մը ըսէ, որ ես քեզի տեսնեմ, եւ այդքան մը լաւ է, յետոյ ուրիշ մը կը տեսնեմ, յետոյ շուտով կը փոխուի։ Ուրիշ կեանք մըն է։ Երբ որ ամէն ինչ վար կ՚իջեցնես պարզ ապրիլ ուզող մարդուն համար, այն ժամանակ կը տեսնես որ, երաժշտութիւնը ոչ միայն դասականէն կը հեռանայ, կու գայ շատ աւելի պարզ բաներու։
Կը կարդամ թէ եկող հարիւրամեակին պէտք է որ պետութիւնները վերանան։ Դասական երաժշտութեան դաշտն ալ կը մեծնայ, երբ մարդիկ աւելի գիտակից ըլլան։ Որովհետեւ, նախ եւ առաջ հիմա կարողութիւնը ունինք շատ աւելի մեծ քանակութեամբ դասական երաժշտութեան ընտրանիի մը հասնելու, այս դարուն կրնանք հասնիլ շատ աւելի դասական երաժշտութեան քան նախորդ դարերուն։
Լ.Ս.- Ձեզի համար կ՚ըսեն թէ դուք մեծագոյն հայ յօրինողն էք, ի՞նչ կ՚ըսէք։
Տ.Մ.- Կ՚ըսեն։ Ես աւելի մեծեր ճանչցած եմ, կը ցաւիմ որ իրենք այլեւս չկան, ես մնացի...։ Ձեւով մը։ Բայց ինծի համար, իրենք են մեծը։
Լ.Ս.- Փառատօնին մասին բան մը կ՚ուզէ՞ք աւելցնել։
Տ.Մ.- Ուրախ եմ, որ ինծի առիթ մը տուին, Պոլիս գալու, առիթ տուին Քիմ Քաշքաշեանին հետ հոս գանք։ Երկու հայ, հարիւրամեակի տարին։ Ուրախ եմ որ գործ մը գրեցի նուիրուած Կոմիտասին։ Եւ ուրախ եմ որ այս գործը պիտի հնչէ հոս, ուր Կոմիտաս ապրած է իր վերջին ստեղծագործական տարիները։
Լ.Ս.- Բան մը կ՚ուզէ՞ք ըսել Քիմ Քաշքաշեանին մասին։
Տ.Մ.- 93 թուականէն ի վեր, 22 տարի է որ կ՚աշխատինք իրար հետ։
Մեծ երաժիշտ է, մեծ հայ է ինծի համար, լաւ բարեկամս է, եթէ աւելի շատ խօսիմ, պիտի խօսիմ այն մասին թէ ինչքան կը սիրեմ իրեն։
Լ.Ս.-Վերջին ըլլալով, կրնա՞ք մէկական բառով բնութագրել այս երեք հայ երաժիշտները։ Կոմիտաս, Խաչատուրեան, Տիգրան Համասեան։
Տ.Մ.- Կոմիտասը պապան է։ Բոլորիս։ Ինչ որ կար այնտեղէն բերաւ դրաւ սեղանին, ըսաւ, «ահա աս ենք մենք», եւ ամբողջ աշխարհ տեսաւ։
Արամ Խաչատուրեանը եկաւ ըսելու, որ մէկ ու կէս միլիոն կորսնցուցինք, բայց մենք կանք։ Եւ այնպէս ձայնով մը ըսաւ աշխարհին, որ աշխարհ լսեց, եւ իրեն ճանչցաւ, եւ ճանչցաւ հայ երաժշտութիւնը։
Տիգրան Համասեան, անուշ երաժիշտ մըն է, որ երբ կ՚երգէ, ես կ՚երթամ երկիր, Հայաստան կը մտնեմ։ Ինքը հարուստ յիշողութիւն ունեցող մէկն է, տղայ մըն է, որ ինչպէս կ՚ըլլայ այդպէս յիշողութիւն մը կ՚ունենայ։ Ինչ միջոցներով որ կը խօսի, ինքը տունի տղան է, միջոցը երկրորդային է իրեն համար, դաշնամուր կամ ուրիշ բան կրնայ ըլլալ, առաջինը այն է, որ ինքը այդ տունին տղան է, այդ հողին տղան է։
