Մեր ընտանիքի փաստաթուղթը

Խիստ կը նե­ղուիմ, երբ ըն­թերցող­նե­րէն մէ­կը կը յանդգնի գրած­նե­րուս ճշգրտու­թիւնը հար­ցաքննե­լու։ Այդ ի՞նչ խօսք՝ եթէ ես իրաւ եմ, կամ, կը պատ­մեմ, եթէ կայ մեծ մօրս մայ­րը Փա­րիզ Էօզ­պա­ղը, Մեծ մայրս Փու­փուլ Էօզ­պաղ Քա­րօղ­լուն, եթէ կայ այս պա­տու­մին մէջ մո­ռացուած­նե­րը կամ բաց թո­ղուած­նե­րը մէկ մէկ նշող իր եղ­բայրը Ար­թին Էօզ­պա­ղը, ու­րեմն որո՞ւն չէք հա­ւատար։ Ո՞ր մէ­կուս պատ­մա­ծը կաս­կա­ծով կը դի­տէք։ Մենք հոս ենք ու իրաւ։ Ձեզ հետ նոյն օդը կը շնչենք, նոյն ջու­րը կը խմենք ու նոյն եր­կի­րը հայ­րե­նիք կը հա­մարենք։ Իմ պատ­մածնե­րը կաս­կա­ծի տակ դնել իմ գո­յու­թիւնն ալ ու­րա­նալ կը նշա­նակէ։ Ու­րեմն թո­ղէք որ պատ­մենք մենք մեր պատ­մութիւ­նը։ Լսենք մեծ մօրս Փու­փուլի խօս­քե­րը։ Չէ որ անոր խօս­քե­րը ամ­բողջ ժո­ղովուրդի մըն ալ պատ­մութիւնն են։

ԼՈՒՍՅԷՆ ՔՈՓԱՐ

lusyenkopar81@hotmail.com

Խիստ կը նե­ղուիմ, երբ ըն­թերցող­նե­րէն մէ­կը կը յանդգնի գրած­նե­րուս ճշգրտու­թիւնը հար­ցաքննե­լու։ Այդ ի՞նչ խօսք՝ եթէ ես իրաւ եմ, կամ, կը պատ­մեմ, եթէ կայ մեծ մօրս մայ­րը Փա­րիզ Էօզ­պա­ղը, Մեծ մայրս Փու­փուլ Էօզ­պաղ Քա­րօղ­լուն, եթէ կայ այս պա­տու­մին մէջ մո­ռացուած­նե­րը կամ բաց թո­ղուած­նե­րը մէկ մէկ նշող իր եղ­բայրը Ար­թին Էօզ­պա­ղը, ու­րեմն որո՞ւն չէք հա­ւատար։ Ո՞ր մէ­կուս պատ­մա­ծը կաս­կա­ծով կը դի­տէք։ Մենք հոս ենք ու իրաւ։ Ձեզ հետ նոյն օդը կը շնչենք, նոյն ջու­րը կը խմենք ու նոյն եր­կի­րը հայ­րե­նիք կը հա­մարենք։ Իմ պատ­մածնե­րը կաս­կա­ծի տակ դնել իմ գո­յու­թիւնն ալ ու­րա­նալ կը նշա­նակէ։ Ու­րեմն թո­ղէք որ պատ­մենք մենք մեր պատ­մութիւ­նը։ Լսենք մեծ մօրս Փու­փուլի խօս­քե­րը։ Չէ որ անոր խօս­քե­րը ամ­բողջ ժո­ղովուրդի մըն ալ պատ­մութիւնն են։

Մօրս Փա­րիզ Մալ­խա­սի ըն­տա­նիքը

Մայրս Փա­րիզ Մալ­խաս վեց զա­ւակ­նե­րու եր­կրորդն էր։ Կը բնա­կէին Զա­րայէն տա­սը քի­լոմեթր հե­ռաւո­րու­թիւնով «Քա­ւաք» ագա­րակին մէջ։ 1915-ին ու­նէին եօթը զոյգ եզեր, երեք հա­րիւր ոչ­խարներ եւ չորս հա­րիւր փե­թակ մե­ղու­։ Բո­լորն ալ մէկ օրուան մէջ գրա­ւուե­ցան։ Եղ­բայրնե­րուն մէկ մա­սը պաշ­տօ­նակո­չեցին իբ­րեւ թէ դէ­պի Արե­ւելք ալիւր ուղղար­կե­լու հա­մար։ Ան­գամ մըն ալ լուր չէ առ­նուած իրենցմէ։ Մեծ հայրս զա­ւակ­նե­րը փրկե­լու հա­մար երե­ւելի մարդկանց հետ տե­սակ­ցե­լու գնաց ու ան ալ ետ չվե­րադար­ձաւ։ Այդ մի­ջոցին մեծ քե­ռիս Անդրա­նիկ նոր վե­րադար­ձած էր Պալ­քա­նեան պա­տերազ­մէն եւ աշ­խա­տան­քի սկսած էր ալիւ­րի գոր­ծա­րանին մէջ։ Եղ­բայրնե­րուն տա­րագ­րութե­նէն 15 օր ետք Միւֆթիւ­յենց տղուն կող­մէ սպա­նուե­ցաւ գոր­ծա­րանին մէջ։ Փոքր քե­ռիս Մու­շեղ, մեր հա­րեւան­նե­րէն մէ­կուն ապաս­տա­նած էր։ Եր­կու օր անց Խա­չի կա­տարին սպան­նե­ցին ու Ալիս գե­տը նե­տեցին։ Դիակը քա­նի մը օր ետք եր­կու երեք քի­լոմեթր հե­ռուն ժայ­ռա­բեկո­րի մը կառ­չած գտնուեցաւ։

Իւ­թիւթմազ­նե­րու հար­սը

Մայրս՝ նի­հարա­կազմ, շի­կահեր, կա­պու­տա­չեայ մայրս։ 23 տա­րեկան էր, մէկ օրուան մէջ տակն ու վրայ եղաւ իր կեան­քը։ 1909-ին իրենց նման ագա­րակա­պան Իւ­թիւթմազ­նե­րու հարս գա­ցած էր։ Մա­նասի հետ ամուսնա­ցած։ Մա­նասի մայ­րը շատ կա­նուխ մե­ռեր է։ Հարս գա­ցած տան մէջ եր­կու աներ ու­նէր։ Եր­կու եղ­բայրներ մէկ տան մէջ իրենց զա­ւակ­նե­րով կ՚ապ­րէին։ Նախ իր անե­րը, յե­տոյ Մա­նասի հօ­րեղ­բայրը մա­հացեր են։ Մա­նաս միայ­նակ էր, բայց հօ­րեղ­բայրը երեք որ­դի­ներ ու­նէր։ Այնպէս որ Մա­նասի հօ­րեղ­բօր կի­նը Սրբուկ մօրս կե­սուր եղաւ։ Սրբու­կի աւագ որ­դին Օս­կիեան Ագա­պիի հետ ամուսնա­ցաւ եւ դուստր մը ու­նե­ցաւ։ Իսկ մայրս Մէն­տիլ եւ Յով­հաննէս անուննե­րով եր­կու որ­դի­ներ ու­նե­ցաւ։

Ո՞վ, ո՞ւր, ինչպէ՞ս մա­հացաւ

1915-ի գար­նան Զա­րայի մէջ միակ խօ­սուած նիւ­թը «ո՞վ, ո՞ւր, ինչպէ՞ս մա­հացաւ» էր։ Զի­նակո­չիկ տղոց դիակ­նե­րը փո­ղոց­նե­րու ան­կիւննե­րէն կը գտնուէին։ Մօրս առա­ջին ամու­սի­նը Մա­նաս, զար­մի­կը Օս­կիեան եւ ու­րիշներ Մալ­խաս ըն­տա­նիքին պա­տահած­նե­րը լսե­լով կ՚ան­հե­տանան։ Զի­նուոր­նե­րը կու գան զի­րենք փնտռե­լու։ Տան մէջ միայն կա­նայք կան։ Ինչպէս նաեւ Մա­նասի 8 եւ 10 տա­րեկան զար­միկնե­րը եւ իմ 2,5 տա­րեկան եղ­բայրս Յով­հաննէս։ Զի­նուոր­նե­րը թա­լանած են տան ամէն ին­չը։ Մայրս միայն յա­ջողե­ցաւ հարսնու­թեան ատեն իր հետ բե­րած կար­պե­տը փրկել։ Այդ կար­պե­տը աւե­լի ետք մեր տան ամե­նաթան­կա­գին իրը դար­ձաւ։ Մայրս, զար­միկնե­րու կի­ները եւ կե­սուրմայր հա­մարած, ար­դէն այ­րի, քեր­կի­նը եր­կար ատեն լուր մը չեն ստա­ցեր իրենց ամու­սիննե­րէն։ Լսե­լով այ­րի կա­նանց գլխուն եկած փոր­ձանքնե­րը որո­շեր են, որ եթէ մար­դիկ չվե­րադառ­նան եւ իրենք սպա­ռեն իրենց յոյ­սե­րը, միաս­նա­բար թոյն խմեն ու անձնաս­պան ըլ­լան։ Մայրս այդ որո­շու­մը ամէն յի­շելուն «մայ­րիկ ճան մայ­րիկ, կեան­քը քաղցր է, այդ ապու­րը երբեք չե­ռաց» կ՚ըսէր։

Բախ­տի սեւ շու­նը

Վեր­ջերս այս անու­նով գիրք մը կար­դա­ցի։ Տպա­ւորեց զիս։ Տպա­ւորեց քա­նի որ գի­տէի թէ բախ­տի սեւ շու­նը մայրս այ­ցե­լած է։ Անոնք ալ պար­տէ­զին մէջ սեւ գամփռ մը ու­նե­ցած են։ Այդ անա­սունն ալ տան այ­րե­րուն հետ ան­հե­տացած է։ Օրե­րէն մի օր առա­ւօտեան ժա­մերուն գամփռը կը յայտնուի ու թա­թերով կը սկսի դու­ռը հա­րուա­ծել։ Կա­նայք ներս կ՚առ­նեն շու­նը։ Կը նկա­տեն որ վզնո­ցին անու­րին քուրջի կտոր մը կա­պուած էր։ Ու­շա­դիր նա­յեցան եւ նկա­տեցին վրա­յի գրու­թիւնը։ «Վա­ղը երե­կոյ այ­սինչին գո­մը եկէք» գրուած էր։ Խո­տերը հնձե­լու եղա­նակն է։ Մա­յիս կամ Յու­նիս ամիս­նե­րը։ Իս­լամնե­րու ալ Ռա­մազանն է։ Երեք կի­ներ լա­չակ­նե­րու մէջ ծած­կուած որ կ՚անցնին, գիւ­ղա­ցինե­րէն մէ­կը կ՚աղա­ղակէ՝ «ո՜վ Մու­համմէ­տի ժո­ղովուրդ, հա­սէք կեավուրնե­րը կը փախ­չին»։ Այս լսող գիւ­ղա­ցինե­րը վրայ կը հաս­նին, երեք կի­ները կը բան­տարկեն տան մը մէջ, յա­ջորդ առա­ւօտ ալ կը տա­նին դա­տաւո­րին դի­մաց։ Դա­տաւո­րը շու­տով կը վճռէ՝ իս­կոյն պի­տի աք­սո­րուին։ Այդ նոյն օր տան երա­խանե­րը եւ պա­ռաւ­ներն ալ կը տա­նին անոնց քով։ Անօ­թի ծա­րաւ սպա­սու­մի օրե­րուն մար­դիկ կու գան ու կա­նայք կը վերցնեն։ Պուլկա­րիոյ գաղ­թա­կան մըն ալ մայրս վերցնել կ՚ու­զէ։ Բայց ան կը դի­մադ­րէ։ Կը սկսի պո­ռալ։ Գաղ­թա­կանը ատրճա­նակը կը հա­նէ եւ կ՚ուղղէ Սրբու­կի տաս­նա­մեայ զաւկին գլխուն։ «Եթէ չգաս կը սպան­նեմ» կը սպառ­նայ։ Մայրս ճա­րահատ Մէն­տիլն ու Յով­հաննէսն առ­նե­լով կ՚եր­թայ մար­դուն հետ։ Այդ մար­դուն անու­նը եր­բեք չի­մացանք։ Բա­նակի մէջ խո­հարար է եղեր ու ամու­րի։ Մայրս այդ օրե­րը յի­շելով «պա­տերազ­մի տա­րիներ էին, ամէն ոք սո­վի մէջ էր։ Ես ու զա­ւակ­ներս անօ­թի չմնա­ցինք» կ՚ըսէր։ Այդ շրջա­նին Մէն­տիլ եւ Յով­հաննէս կեղծմաշ­կէ կը վա­րակուին։ Յով­հաննէս կը կառ­չի կեան­քին, բայց Մէն­տիլ կը մա­հանայ։ Ըստ երե­ւոյ­թի բա­րեխիղճ մարդ մը եղած է այդ գաղ­թա­կանը։ Բայց մայրս անոր հետ ան­ցած չորս տա­րինե­րը «Դժոխա­յին տա­րիներ» անուանեց միշտ։

Ար­մատնե­րուն վե­րադար­ձող էգ առիւ­ծը

Շշուկներ տա­րածուիլ սկսած է։ «Ցան­կա­ցողը կրնայ քրիս­տո­նէու­թեան դառ­նալ»։ Վար­դա­նենց Գա­լուստի գաղտնա­գողի կ՚այ­ցե­լէ մօրս եւ իմաց կու տայ այս մա­սին։ «Դուն մե­րոնց լուր տուր մօ­տ օրէն կը հաս­նիմ իրենց»։ Մար­դը զար­մա­ցած է լսե­լով որ ոմանք կը շե­ղին Ալ­լա­հի ճամ­բէն ու կը դառ­նան քրիս­տո­նէու­թեան։ Մայրս առանց վա­րանե­լու «ես ալ կը դառ­նամ» կ՚ըսէ։ Գաղ­թա­կանը ու­րիշ խօսք չու­նի ըսե­լու։ Բաճ­կո­նը կը վերցնէ դրան ետե­ւէն ու կը հե­ռանայ առ­յա­ւէտ։ Մայրս Յով­հաննէ­սը առ­նե­լով կը դառ­նայ ամուսնոյն տու­նը։ Սրբու­կին խնա­մած մար­դը մե­ռած է ու ան ալ եր­կու որ­դի­ներուն հետ եկած է նոյն տու­նը։ Մայրս Վար­դա­նենց Գա­լուստի վկա­յու­թիւնով ան­ձնա­գիրին մէջ դար­ձեալ «քրիս­տո­նեայ» գրել կու տայ։ Հոն է որ Գա­լուստ «քոյրս, արու առիւ­ծը որ առիւծ է, էգ առիւ­ծը առիւծ չէ՞» կ՚ըսէ։ Օր մըն ալ, երբ Սրբուկ ալ տունն է, յան­կարծ Ագա­պին կը յայտնուի։ Ամու­սի­նը մե­ռած է։ Տնե­ցինե­րը պարկ մը ալիւր եւ քիչ մըն ալ ձա­ւար տա­լով դստեր հետ միասին ղրկած են զինք։ Երեք կա­նայք եր­կար տա­րիներ տան մէկ մա­սը փու­ռի վե­րածե­լով հա­ցագոր­ծութիւն կ՚ընեն։ 1922-ին Ու­րուկուայէն նա­մակ մը կը հաս­նի։ Կը պար­զուի թէ Իւ­թիւթմազ­կիլ­ներու Սրբու­կի որ­դին, Ագա­պիի ամու­սի­նը Օս­կիեան կ՚ու­զէ իրենք իր քով առ­նել։ Իսկ մայրս 1924-ին կ՚ամուսնա­նայ հօրս Միհ­րան Զօ­րաեանի (Էօզ­պաղ)ի հետ։

Հայրս Միհ­րան Զօ­րայեան
(Էօզ­պաղ)

Հայրս Պո­լիս ծնած ըլ­լա­լուն չէ աք­սո­րուած։ Մեր մեծ հայ­րը Ալեք­սան Պոլիս էր երբ հայրս ծնաւ։ Բայց մէկ տա­րեկա­նին որ­բա­ցաւ մայ­րը կորսնցնե­լով։ Մեծ հայրս զինք կ՚առ­նէ ու Զա­րա կը վերադառ­նայ։ Բայց եօթը տա­րի անց ալ հայ­րը կը մա­հանայ։ Աւե­լի ետք կ՚ամուսնա­նայ երեք որ­դի­ներ եւ դուստր մը կ՚ու­նե­նայ, 1924-ին կի­նը հի­ւան­դութեան մը պատ­ճա­ռով կը մեռ­նի։ Ապա կ՚ամուսնա­նայ մօրս Փա­րիզի հետ։ Իր հա­րազատ զա­ւակը ութ ամեայ Յով­հաննէ­սը կը թո­ղու Իւ­թիւթմազ­կի­լներու տու­նը։ Ինք որ չորս զա­ւակ­նե­րու խորթ մայր ըլ­լա­լով հարս կ՚եր­թայ, ըն­տա­նիքի մե­ծերը չեն յօ­ժարիր որ որ­դին ալ հե­տը տա­նի։ Իմ ծնած թուակա­նը 16 Մա­յիս 1927 մօրս Յով­հաննէս եղ­բայրս տե­սած վեր­ջին օրը կ՚ըլ­լայ։ Իւ­թիւթմազ­նե­րու Օս­կիեան, մայ­րը Սրբու­կը, կի­նը Ագա­պին եւ եղ­բորորդի Յով­հաննէ­սը այդ օր կը հե­ռաց­նէ Զա­րայէն։ Դժուար ծննդա­բերու­թիւնով մը աշ­խարհ եկեր եմ։ Մայրս շատ դժուար բաժ­նուէր է եղ­բօրմէս։ «Եթէ նոյ­նիսկ ծայ­րը մահ ըլ­լայ ես պի­տի ճա­նապար­հեմ» ըսէր ու մին­չեւ Զա­րայի սահ­մա­նը գտնուող գե­րեզ­մա­նատան առ­ջեւ ճամ­բեր է զինք։ Մայրս 1978-ին մե­ռաւ։ Մին­չեւ կեան­քին վեր­ջը միայն նա­մակ­նե­րով հա­ղոր­դուեցաւ զաւկին հետ։ Ամէն ան­գամ որ տան մէջ լուացք կ՚ընէր, խնամ­քով կը լուար ու կ՚ար­թուկէր Յով­հաննէ­սէն մնա­ցած միակ յի­շատա­կը, թաշ­կի­նակը։ Յով­հաննէ­սի զա­ւակ­նե­րուն անու­նը մայրս ճշդեց։ Բայց եր­բեք չկրցաւ տես­նել թոռ­նե­րը։ Իմ նի­հարա­կազմ, շի­կահեր, կա­պու­տա­չեայ գե­ղեցիկ մայրս Փա­րիզ Էօզ­պաղ, երբ Իս­թանպու­լի մէջ կը մա­հանար, չէր լսած զաւկին Յովհաննէսի քանի մը ամիս առաջ մեռած ըլլալուն բօթը։