Փաստեր, յուշեր, վկայութիւններ

Ասում են մէկ հո­գու ող­բերգու­թիւնը ող­բերգու­թիւն է, իսկ մի­լիոն­նե­րի՝ վի­ճակագ­րութիւն։ Ան­շի­րիմ մնա­ցած զո­հերի առ­ջեւ մենք պար­տա­ւորու­թիւն ու­նենք. փա­ռատել վի­ճակագ­րութիւ­նը եւ մէկ առ մէկ անցնել զո­հերի հետ իրենց Գող­գո­թայի ճամ­բան։ Եղեռ­նին իր 5 զա­ւակ­նե­րին կորցրած Մա­րիցա Եղո­յեանի յու­շա­տետ­րը Կիւմրի քա­ղաքի «Կու­մայրի» թեր­թին տրա­մադ­րել էր նրա որ­դի՝ Զի­դալ Եղոյեանը (ծն. 1934-ին), եւ այս յու­շե­րը լոյս տե­սան 1995-ի Ապ­րի­լեան թի­ւի մէջ, իսկ ինձ հա­սան դրանք Եղո­յեանի փե­սայի՝ դստեր ամուսնու, Յով­հաննէս Դուրգա­րեանի մի­ջոցով։ Հա­զարա­ւոր վկայու­թիւննե­րի մէջ ես զա­տեցի այս մէ­կը, որ­տեղ ցայ­տուն կեր­պով ար­տա­յայ­տուած է ոչ միայն ող­բերգու­թեան խե­լակո­րու­սութիւ­նը, այլ այդ ող­բերգու­թեանը դի­մադ­րո­ղակա­նու­թեան զօ­րաւոր ու­ժը, որի շնոր­հիւ մենք որ­պէս ազգ այ­սօր կանք։ Ահա­ւասիկ Մա­րիցա Եղո­յեանի վշտա­պատու­մը։

ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

dzovinarlok@gmail.com

Ասում են մէկ հո­գու ող­բերգու­թիւնը ող­բերգու­թիւն է, իսկ մի­լիոն­նե­րի՝ վի­ճակագ­րութիւն։ Ան­շի­րիմ մնա­ցած զո­հերի առ­ջեւ մենք պար­տա­ւորու­թիւն ու­նենք. փա­ռատել վի­ճակագ­րութիւ­նը եւ մէկ առ մէկ անցնել զո­հերի հետ իրենց Գող­գո­թայի ճամ­բան։ Եղեռ­նին իր 5 զա­ւակ­նե­րին կորցրած Մա­րիցա Եղո­յեանի յու­շա­տետ­րը Կիւմրի քա­ղաքի «Կու­մայրի» թեր­թին տրա­մադ­րել էր նրա որ­դի՝ Զի­դալ Եղոյեանը (ծն. 1934-ին), եւ այս յու­շե­րը լոյս տե­սան 1995-ի Ապ­րի­լեան թի­ւի մէջ, իսկ ինձ հա­սան դրանք Եղո­յեանի փե­սայի՝ դստեր ամուսնու, Յով­հաննէս Դուրգա­րեանի մի­ջոցով։ Հա­զարա­ւոր վկայու­թիւննե­րի մէջ ես զա­տեցի այս մէ­կը, որ­տեղ ցայ­տուն կեր­պով ար­տա­յայ­տուած է ոչ միայն ող­բերգու­թեան խե­լակո­րու­սութիւ­նը, այլ այդ ող­բերգու­թեանը դի­մադ­րո­ղակա­նու­թեան զօ­րաւոր ու­ժը, որի շնոր­հիւ մենք որ­պէս ազգ այ­սօր կանք։ Ահա­ւասիկ Մա­րիցա Եղո­յեանի վշտա­պատու­մը։

Աս ի՞նչ եկաւ մեր գլխին

Մա­րիցան ծնուել էր Արեւմտեան Հա­յաս­տա­նի Սե­բաս­տիա վի­լայէ­թի հա­մանուն գա­ւառի Գոշ­կի­րի գա­ւառա­կի Քար­հատ (թուրքե­րէն Թաշ­լըք) գիւ­ղում։ Բնակ­չութիւ­նը բաղ­կա­ցած էր միայն հա­յերից։ 200 տնտե­սու­թիւն։ Հայ­րը մա­հացաւ, երբ Մա­րիցան դեռ փոքր էր։ 4 երա­խաներ մնա­ցին տա­տիկի եւ մօր յոյ­սին։ Տան ամ­բողջ ու­նե­ցուած­քը մի քա­նի սնտուկ գրքեր էին։ Երբ Մա­րիցա­յի մեծ եղ­բայրը գնաց դպրոց, որ­պէս վարձ տրւում էին գրքեր։

14-15 տա­րեկա­նում Մա­րիցան ամուսնա­նում է Ասա­տու­րի հետ, որն ապ­րում էր իր եր­կու եղ­բայրնե­րի հետ։ Տան տէ­րը Ասա­տու­րի աւագ եղ­բայր Թո­րոս աղան էր։ Տու­նը միշտ մար­դա­շատ էր, հիւ­րա­շատ. 20-30 մարդ էին նստում սո­վորա­բար սե­ղանի շուրջ։ Ով գիւղ էր մտնում, հիւ­րընկալ­ւում էր Թո­րոս աղա­յի տա­նը։

1914-ից թուրքե­րը սկսե­ցին հա­յերին նե­ղել։ Ամէն մի փոքր առիթ պատ­ճառ էին բռնում մին­չեւ որ կա­շառք չստա­նան։ Գիւ­ղում տե­ղակա­յեցին թուրք զի­նուոր­նե­րին։ Պա­հան­ջում էին զէնք, սննդամ­թերք, ոս­կի եւ այլն։ 1915-ին ամուսնուն՝ Աս­տաու­րին, տա­րան բա­նակ։ Ար­դէն լու­րեր էին պտտւում, որ հա­յերին քշում ու կո­տորում են։ Այդ ծանր օրե­րին նրանց տուն թուրքեր են գա­լիս եւ առա­ջար­կում փրկու­թեան հա­մար ըն­դունել թրքու­թիւն։ Թո­րոս աղան ասում է. «Մին­չեւ հի­մա հայ եմ եղած, ի՞նչ եմ ըրած իմ ժո­ղովրդին հա­մար, որ հի­մա էլ թուրք դառ­նամ։ Իմ զա­ւակ­նե­րիս ու հա­րազատ­նե­րիս հա­մար ամօթ է այդ։ Թող բո­լորն ալ մեռ­նին»։ Դա նրա վեր­ջին խօս­քերն էին, նա գնում է թուրքե­րին ճա­նապար­հե­լու, իսկ քիչ անց Մա­րիցա­յի որ­դին՝ Գրի­գորը վա­զելով ներս է մտում ու յայտնում, որ մի թուրք հա­գել է մեծ աղա­յի (Թո­րոսի) հա­գուստը, որով­հե­տեւ նրան աղ­բիւրի վրայ մոր­թել են։ Սպա­նուել էր նաեւ Մա­րիցա­յի քրոջ ամու­սի­նը, իսկ քոյ­րը՝ աք­սո­րուել։ Միւս քրոջն էլ այ­լեւս եր­բեք չտե­սան։ Շու­տով յայ­տա­րարե­ցին, որ ամե­նաու­շը մէկ շա­բաթից պի­տի տե­ղահա­նուեն մէկ ամիս ժամ­կէ­տով, որ­պէսզի հա­յերը ռուսնե­րի հետ չմիանան։ Իւ­րա­քան­չիւր ըն­տա­նիք իրա­ւունք ու­նէր տա­նելու մէկ սայլ (արա­բա)։ Մա­րիցան իր մօր, մեծ­մօր, 5 երա­խանե­րով, նաեւ ամուսնու եղ­բօր տղա­յի հետ կազ­մե­ցին մի ըն­տա­նիք։

-Իմ Անդրա­նիկիս էլ տար ձեզ հետ,- ասաց Վար­դուհի հա­րեւա­նու­հին։ Անդրա­նիկից զատ Վար­դուհին ու­նէր եւս եր­կու զա­ւակ­ներ, որոնք զոհ գնա­ցին գաղ­թի ճա­նապար­հին։ Տա­րիներ անց Անդրա­նիկը գտաւ մօ­րը եւ 1948-ին ներ­գաղթեց Հա­յաս­տան։ Այստեղ էլ սո­վետա­կան հա­մակար­գի զոհ դար­ձաւ. նրան դա­տապար­տե­ցին որ­պէս թուրքա­կան լրտես եւ նա ինքնաս­պան եղաւ բան­տում։

Վե­րադառ­նանք սա­կայն Մա­րիցա­յի տան­ջանքնե­րին, որոնք իր խոս­տո­վանութեամբ 6,5 տա­րի տե­ւացին։ Այսպի­սով ճամ­բայ ըն­կան… Ու­տե­լիքը վեր­ջա­նում էր։ Քայ­լում էին գիւ­ղե­րից ու ջրե­րից հե­ռու վայ­րե­րով։ Զգում էին, որ նոյն տե­ղով են անցնում կրկնա­կի ան­գամ։ Նոյ­նիսկ Տէր-էլ-Զո­րով։ Մէկ ամիս չան­ցած Մա­րիցա­յի մայ­րը հի­ւան­դա­նում ու մա­հանում է 40-45 տա­րեկա­նում։ Ծա­րաւն ան­տա­նելի էր, թուրքե­րը երա­խանե­րի ծա­րաւը բոր­բո­քելու հա­մար ջուր էին ցոյց տա­լիս, բայց չէին թոյ­լատրում խմել, ոս­կի էին ու­զում թրջած փա­լասի կտո­րը շուրթե­րին քսե­լու հա­մար։ Ոս­կի գտնե­լու պատ­րուագով էլ սկսուեցին բռնա­բարու­թիւննե­րը։ Սկսբում մի քիչ ամա­չում էին, բայց յե­տոյ…ամօթ չկար։

Արաբ­կիր քա­ղաքից հե­ռանա­լիս Մա­րիցան տե­սաւ, որ ծա­ռերի տակ մի քա­նի ծծկեր (süt çocuğu) երա­խայ էին դրուած։ Հենց այդտեղ Մա­րիցան ձեռ­քից իջեց­րեց 1 տա­րեկան Վար­դուկին, կող­քին էլ չոր հա­ցի կտոր թո­ղեց։ Երա­խանե­րի հար­ցին, թէ ո՞ւր է քոյ­րի­կը, մայ­րը պա­տաս­խա­նեց, որ մէ­կը խնդրեց՝ նա էլ տուեց, վե­րադար­ձին յետ կը վերցնեն։

-Աբա մեզ ալ չո՞ւզէր ադ մար­դը…

Մա­րիցան եր­բեք ինքնի­րեն չկա­րողա­ցաւ նե­րել Վար­դուկի հա­մար, մտա­տան­ջուելով, թէ աւե­լի ճիշդ կը լի­նէր, որ Վար­դուկը մեռ­նէր իր ձեռ­քե­րի մէջ։ Օրե­կան 1-2 մարդ էր մեռ­նում։ Երբ Մա­լաթիայից ան­ցան Մա­րաշ, Մա­րիցա­յի տա­տիկն էլ ար­դէն նրանց հետ չէր։ Տիվ­րիկ քա­ղաքն անցնե­լիս հրա­ժարուեց շա­րու­նա­կել ճա­նապար­հը։ Կան­չեց երա­խանե­րին, համ­բուրեց, լա­ցեց.

-Աս­տուած ձեզ հետ։ Մա­րիցա, եթէ գտնես Սմբա­տիս, նրան մայ­րութիւն կ՚անես։

Սա էր նրա վեր­ջին պատ­գա­մը։ Մա­րիցան մտա­ծում էր, որ եթէ եղ­բայր Սմբա­տը ողջ մնայ, ապա չի մա­րի հօր օճա­խը, իսկ ին­քը դեռ երի­տասարդ է եւ շատ երա­խաներ կա­րող է ու­նե­նալ…

Երբ Մա­րաշ հա­սան, խումբը ար­դէն շատ էր նուազել։ Մե­ռած­նե­րին չէին հասցնում թա­ղել. թող­նում, հե­ռանում էին։

Ուրֆա­յից նոր, գա­զազած պա­հակա­խումբ է գա­լիս եւ պա­հան­ջում է ոս­կի։ Ոչինչ չստա­նալով, բո­լորին կանգնեց­նում են շար­քի։ Մա­րիցան էլ է կանգնում երա­խանե­րով։ Շար­քի առ­ջե­ւում կանգնած մօր ձեռ­քից խլում են 3-4 տա­րեկան երա­խային եւ մօ­րից պա­հան­ջում ոս­կի. «Ոս­կի կու տաս, չե՛նք սպա­նի»։ Մէ­կը բռնում է երա­խայի ոտ­քե­րից, միւ­սը սրի հա­րուա­ծով կտրում է։ Վերցնում են երկրորդ երա­խային եւ նե­տում են վեր՝ սու­րը պա­հելով տա­կին… Երբ հե­տեւեալ մօր ձեռ­քից խլե­ցին իր երա­խային, Մա­րիցան գո­ցեց աչ­քե­րը եւ ջու­րը նե­տեց Թա­գու­կին։ Մի քա­նի օր յե­տոյ է միայն ուշքի գա­լիս եւ նկա­տում, որ մեծ աղ­ջի­կը՝ Մա­նեակը չի թող­նում, որ եր­կու եղ­բայրնե­րը մօ­տենան մօ­րը. «Մի' գնաք աբա­յի մօտ, ձե­զի ջու­րը կը նե­տէ»։ Մնա­ցել էին երեք զա­ւակ­նե­րը՝ Մա­նեակը, Գրի­գորը եւ Վար­դե­րեսը։ Ին­չո՞վ էին սնւում։ Մա­րիցան նշում է փշար­մատնե­րը, կա­տուի ու շան մի­սը։ Երբ ճամ­բին արաբ­նե­րի էին հան­դի­պում, նրանք, օգ­տուելով պա­հակ­նե­րի անու­շադրու­թիւնից, որե­ւէ ու­տե­լիք էին տա­լիս։ Տան­ջուած ու­ժասպառ հա­յերին հե­տեւում էին չախ­կալնե­րը։ Մի օր էլ 8 տա­րեկան Գրի­գորը իրեն շատ վատ զգաց ու մէկ ժամ չան­ցած մա­հացաւ։ Վար­դե­րեսը քա­րեր հա­ւաքեց ու շա­րեց Գրի­գորի վրայ, որ­պէսզի չախ­կալնե­րը չկրծեն։ Մի քա­նի օր յե­տոյ էլ Վար­դե­րեսը Գրի­գորի պէս յան­կարծա­կի հի­ւան­դա­ցաւ ու մա­հացաւ։ Մա­րիցան վշտից կ՚ու­րա­ցաւ։ Միակ զա­ւակը, որ դեռ ողջ էր, ձեռ­քից բռնած տա­նում էր նրան։ Սա­կայն նա էլ էր ու­ժասպառ եղել եւ շա­րու­նակ յի­շում էր քոյ­րիկնե­րին ու եղ­բայրնե­րին։ Մու­սուլ գիւ­ղում Մա­րիցա­յին հա­մոզում են աղջկան՝ Մա­նեակին ծա­ռայ տալ։ Խմբի մէջ այ­լեւս ոչ մի երա­խայ չմնաց։ Քա­նի օր է անցնում, Մա­րիցան չգի­տի, միայն զգում է, որ եր­կու արաբ իրեն կռնա­տակե­րից բռնած գետ­նից բարձրաց­նում են, ու­տե­լիք տա­լիս ու նստեց­նում սայ­լի վրայ։ Կրկին յայտնւում է գաղ­թա­կան­նե­րի խմբում։ Նրանց հիմ­նա­կան զբաղ­մունքը մու­րալն էր։ Խմբում մնա­ցել էին մի քա­նի ծեր եւ մի­ջին տա­րիքի կա­նայք։ Վեր­ջա­պէս անգլիացի­ների են հան­դի­պում, որոնք ու­տե­լիք են տա­լիս, բժիշկնե­րին յանձնում, հա­գուստներ բա­ժանում, աշ­խա­տանք առա­ջար­կում։ Մա­րիցան սկսում է աշ­խա­տել լուաց­քա­տանը, եկե­ղեցի այ­ցե­լում։ Նրանց տուեալ­նե­րը գրան­ցում են, լու­սանկա­րում են առան­ձին եւ խմբով։

Ամուսնուն՝ Ասա­տու­րին Մա­րիցան հան­դի­պում է Կ.Պոլ­սում. Ասա­տու­րին յա­ջող­ւում է փախ­չել զին­ծա­ռայու­թիւնից եւ մա­հուան ճա­նապար­հից.

-Ի՞նչ եղան երա­խաներս, Մա­րիցա։

Նա աշ­խա­տանք ու­նէր, բայց դար­ձել էր մտա­մոլոր եւ յա­ճախ ան­շարժա­նում էր։

-Աս ի՞նչ եկաւ մեր գլխին, Մա­րիցա,-անընդհատ կրկնում էր նա։

Մա­րիցան գտաւ նաեւ իր եղ­բօր՝ Սմբա­տին, որի Գող­գո­թայի ճամ­բան նոյնպէս եր­կար տե­ւեց. 6 տա­րի նա ծա­ռայեց թուրքե­րի մօտ մին­չեւ մօ­րեղ­բօր տղա­ները չա­զատե­ցին նրան, վճա­րելով մեծ փրկա­գին։ Միասին Պոլ­սից անցնում են Պէյ­րութ, այնտե­ղից էլ Ֆրան­սիա։ Ասա­տուր Եղո­յեանի գեր­դաստա­նից մնա­ցել էին միայն եղ­բօր աղ­ջի­կը՝ ԱՄՆ-ում, եւ քոյ­րը՝ Պոլ­սում։ Սա­կայն երբ իմա­նում են, որ եղ­բօր տղա­ները գտնւում են Լե­նինա­կանում, Եղո­յեան­նե­րը 1929-ին ներ­գաղթում են Սո­վետա­կան Հա­յասա­տան։ Աւա՛ղ, որ­քան ցան­կա­լի կը լի­նէր ֆրան­սա­հայ ազ­գա­կանը սո­վետա­կան քա­ղաքա­ցու հա­մար, այնքնան էլ հիաս­թա­փեց­նող էր Ֆրան­սիան թո­ղած եւ սո­վետա­կան քա­ղաքա­ցիու­թիւնը ըն­դունած բա­րեկա­մը։ Մա­րիցան նշում է, որ նրանց հան­դի­պումնե­րը զար­միկնե­րի հետ սահ­մա­նափա­կուե­ցին մէկ- եր­կու ան­գա­մով։ Այնպէս որ շատ իրա­ւացի էր Ասա­տուր Եղո­յեանը, երբ ասաց.«Կնիկ, ին­չո՞ւ եկանք Ֆրան­սա­յէն»։ Դա նրա վեր­ջին խօս­քերն էին. նա մա­հացաւ 1953-ին, եւ Ասա­տու­րին յու­ղարկա­ւորե­ցին հա­րեւան­ներն ու աշ­խա­տակից­նե­րը։ Իսկ ի՞նչ եղաւ որ­դե­կորոյս Մա­րիցա­յի հետ, որը մտա­ծում էր կորցրած զա­ւակ­նե­րի փո­խարէն կրկին մայ­րա­նալ։ Ցա­ւօք, Աս­տուած նրան այ­լեւս զա­ւակ չպար­գե­ւեց, բայց Սմբատ եղ­բայրը իր միջ­նակ ման­չին՝ Զի­դալին տուեց քրո­ջը եւ Զի­դալը Մա­րիցա­յին որ­պէս հա­րազատ մայր ճա­նաչեց, ինչպէս նաեւ թոռ­նե­րը՝ մեծ­մայր։ Յով­հաննէս Դուրգա­րեանը յի­շում է Մա­րիցա Եղո­յեանին, այ­սինքն իր կնոջ՝ Իս­կուհու մեծ­մօ­րը որ­պէս իր իմա­ցած ամե­նահան­ճա­րեղ անձնա­ւորու­թիւննե­րից մէ­կը, որը թէեւ կրթու­թիւն չէր ստա­ցել, բայց կեան­քի այնպի­սի հա­մալ­սա­րան­ներ էր ան­ցել, որ դար­ձել էր իմաս­տութեան տա­ճարի շրջա­նաւարտ։

P.S. Զար­մա­նում ես, երբ շար­ժանկա­րի հա­մար ցե­ղաս­պա­նու­թեան նիւթ են փնտռում կամ յօ­րինում։ Մեր առ­ջեւ մի կեան­քի պատ­մութիւն է, որը պար­զա­բար կա­րող է կի­նօն­կարի սիւժէի (konu) վերածուել։