ՐԱՖՖԻ
Ժ
Յուլիս ամիսը վերջանալու մօտ էր։ Դժբախտ Պայազեդը քրդերից, պաշըպոզուքներից պաշարուելով, քանդուելով, կողոպտուելով, եւ իր թշուառ բնակիչները սրի բերնում ու գերութեան մէջ կորցնելուց յետոյ, կրկին ռուսաց ձեռքն էր անցել։ Սուլէյման փաշան ետ էր մղուել։
Ջալալեդդինի հրոսակը ցրուած էր, եւ հարուստ աւարով ամէն մարդ իր տեղը դառնալու վրայ էր։
Հին Բագրեւանդի ամբողջ գաւառը եւ պատմական Վաղարշակերտը բոլորովին դատարկացել էին իրանց հայ բնակիչներից։ Ալաշկերտցի գաղթականները Երեւանի նահանգում մուրացկանութիւն էին անում եւ նրանց թողած աւերակները դեռ ծխում էին մոխիրի միջից...։
Երեկոյան վերջալոյսը դեռ ճառագայթում էր սարերի գագաթների վրայ։
Մի տղամարդ միայնակ եւ դանդաղ քայլերով գնում էր լեռնային անձուկ ճանապարհով եւ խուլ մելամաղձական ձայնով երգում էր մի տխուր մեղեդի։ Նա գնում էր անվճռական ընթացքով, կարծես, ակամայ ընտրել էր այն ուղին եւ բոլորովին վստահ չէր, թէ նա կը հասնէր այն նպատակին, որին դիմում էր ամենայն անձնուիրութեամբ։ Յանկարծ նրա ետեւից լսելի եղաւ մի ձայն.
— Ո՞վ ես. ետ քաշուի՚ր։
Ճանապարհորդը դադարեց երգելուց, հրացանը ուսից վեր բերեց, եւ ետ նայելով, տեսաւ, որ գալիս էր մի ձիաւոր։ Նա պատասխանեց.
— Անցի՚ր։
Ձիաւորը մօտեցաւ, ողջունեց եւ ապա հարցրեց.
— Բարի լինի. ո՞ւր այդպէս։
— Բարի է, փառք Աստուծոյ, — պատասխանեց ճանապարհորդը։ — Ես Ճաֆար-պեկի հովիւն եմ, մեր չատրները շատ հեռու չեն այստեղից. մեր մատակներից մէկը այս երեկոյ կորաւ, պտռում եմ։
Յետոյ նա հարցրեց ձիաւորին.
— Դու ո՞ւր այդպէս, Աստուած յաջողի, գնում ես։
— Շէյխի բանակը, նամակ եմ տանում։
— Ումի՞ց։
— Սուլէյման փաշայից։ Բաները վատ են գնում Ղարսի մօտ։ Փաշան կանչեց ու ասաց.
— Ո՞վ կը լինի, որ այս նամակը երկու օրում հասցնի շէյխին, կը ստանայ մի լաւ փեշքաշ ու խալաթ։ Ես մօտեցայ, գլուխ տուեցի ու ասեցի. ձեր ոտքի հողը լինե՜մ. ես կը հասցնեմ, իմ արաբացի նժոյգը ծտի նման է թռչում։ Նա ձեռքը քսեց մէջքիս. էֆերի՜մ ասաց եւ տուեց նամակը։
— Հիմա ո՞րտեղ է շէյխը։
— Ես հարցրի, ինձ ասացին, այստեղ մօտիկ Քանլը Տէրէյում (արյունոտ ձոր) է իջեւանել, —
պատասխանեց ձիաւորը։
— Ի՞նչպէս է, որ դու չես իմանում։
— Սարի հովիւը ո՞րտեղից կարայ իմանալ այս բաները. տեսնում ես, ամէն օր գալիս են, գնում են, մարդ չի իմանում ի՚նչ խաբար է։
— Կրակ ունե՞ս, — հարցրեց ձիաւորը. — չախմախիս քարը կորել է, ամբողջ օր չեմ ծխել, գլուխս դդում է դարձել։
— Կը գտնուի, — պատասխանեց առաջինը, եւ ծոցից դուրս բերելով հրահան ու աբեթ, սկսաւ զարկել կայծքարին։
Ձիաւորը կռացաւ, մօտեցրեց չիբուխը, եւ նա վառած աբեթը դրեց ծխախոտի վրայ։ Նոյն միջոցին նա առիթ ունեցաւ լաւ զննել ձիաւորի դէմքը։ Նա շնորհակալութիւն յայտնեց, եւ ծխելով քշեց իր ձին։
Տասը քայլ հազիւ հեռացել էր ձիաւորը, նրա ետեւից գոռաց հրացանը եւ ողորմելին գլորուեցաւ ձիուց ցած։ Ձին խրտնեցաւ եւ ճանապարհից դուրս եկաւ, իր հետ քաշ տալով դիակը, որի մի ոտը մնացել էր ասպանդակի մէջ։ Ձին երկար վազվզում էր աւելի եւ աւելի կատաղելով, մինչեւ թամքը շուռ եկաւ փորի տակը, եւ նա կանգնեց։ Այն ժամանակ եղեռնագործը մօտեցաւ, բռնեց ձիուն եւ սկսեց որոնել սպանուածի ծոցերը, գրպանները, որի մարմինը սաստիկ զարկուելով քարերին, բոլորովին ջարդուփշուր էր եղել։ Նա գտաւ նամակը, որի հասցէն դրած էր շէյխի անունով, թաքցրեց իր ծոցի գրպանում, դիակը ձգեց մի փոսի մէջ, յետոյ ուղղելով սպանուածի ձիու թամքը, նստեց վրան, եւ սկսեց վազեցնել դէպի Քանլը Տէրէ, ուր գտնւում էր Ջալալեդդինի բանակը։
Նա հասաւ շէյխի բանակը, երբ արեւը մտել էր. բայց մութը դեռ բոլորովին չէր պատել աշխարհը։
Նամակը նա հանեց իր ծոցից եւ խրեց գլխի չալմայի փաթեթի մէջ, այնպէս, որ նամակը կիսով չափ երեւում էր։ Նա, որպէս սովորաբար ծրարում են նամակները արեւելքում, մի երկայն խողովակաձեւ գալարուած թուղթ էր, որի մէջտեղից գօտիի նման փաթաթել էին մի ուրիշ թղթի կտոր եւ կնքել էին։
— Ի՞նչ մարդ ես, — հարցրեց նրանից բանակի պահնորդներից մէկը։
— Սուրհանդակ, — պատասխանեց նամակաբերը եւ յամարձակ քշեց իր ձին դէպի շէյխի վրանը։
Այդ մարդը Մըստօն էր։
*
Բարդուղիմէոս առաքեալի վանքի սարսափելի անցքից յետոյ, գիշերը վանքում մնալով, իսկ առաւօտեան դեռ արեւը չծագած այնտեղից հեռանալու ժամանակ, Սարհատը նոր նկատեց, որ Մըստօն չկար։ Նրա ընկերները կասկածանքի մէջ ընկան, մի՚ գուցէ պատանի քուրդը մատնէր
նրանց։ Նա այնքան խորամանկ էր եւ յանդուգն, որ ամէն բան սպասելի էր նրանից։
— Ես Մըստոյի ազնուութեան վրայ կասկածել չեմ կարող, — ասաց Սարհատը.- եւ աւելի այն պատճառով, որ նա քուրդ է։
Քուրդը կեղծ մարդ չէ. թէ՚ թշնամութեան մէջ, թէ՚ բարեկամութեան մէջ նա իր գոյնը չի փոխում։
Բայց Մըստօն ամբողջ երեք օր չերեւաց։ Յետոյ յայտնուեցաւ նա։
— Գտայ, — եղաւ նրա առաջին խօսքը, փաթաթուելով Սարհատի վզին։
— Ո՞ւմ գտար, — հարցրեց Սարհատը շփոթուելով։
— Ասլիին. նրան, որին դու սիրում ես։
Սարհատը ուրախութիւնից մի տեսակ արբեցութեան մէջ ընկաւ։
Մըստօն մի ըստ միոջէ սկսեց պատմել իր հանդիպելը փաշայի սուրհանդակի հետ, նրան սպանելը, յետոյ նամակն առնելով, եւ ինքն սուրհանդակ ձեւանալով, շէյխի բանակը մտնելը եւ այնտեղ գերի աղջկանց թւում Ասլիին գտնելը։
— Դու հաստատ գիտե՞ս, որ նա շէյխի բանակում է, — հարցրեց Սարհատը վրդոված ձայնով։
— Ինչպէս չգիտեմ, աչքովս տեսայ, հետը խօսեցի, — պատասխանեց Մըստօն ուրախ կերպով։
— Նա ճանաչե՞ց քեզ։
— Հէնց որ տեսաւ, իսկոյն ուզում էր վազել ինձ մօտ, ես նշան արեցի, նա զգուշացաւ։
— Ինչպէ՞ս կարողացար տեսնել նրան։
Մըստօն պատմեց, թէ երբ նամակը տուեց շէյխին նա հրամայեց մի օր սպասել, մինչեւ ինքն իր իշխանների հետ խորհուրդականի եւ պատասխանը կը գրի։ Նրան տեղ տուեցին շէյխի վրանի մօտ եւ հրամայեցին կերակրել։ Այն ժամանակ նա գտաւ «իրանցից» մէկին, որը կրօնով եզիդի է, որին առաջուց ճանաչել էր։ Նա այժմ շէյխի մերձաւոր սպասաւորներից մէկն է, որ նրա համար չիբուխ է լցնում։ Այդ մարդը Մըստոյին տարաւ իր մօտ, եւ որպէս իր կրօնակցին ու հայրենակցին, սկսեց հիւրասիրել։ Մըստօն կարող էր նրան հաւատալ, որպէս իր վաղեմի բարեկամին եւ խնդրեց ցոյց տալ իրան գերիները, եւ նրանց մէջ գտաւ Ասլիին։ Յետոյ նրան յայտնեց իր խորհուրդը, ասելով, թէ եկել է գողանալու այն աղջկան, թէ այն աղջիկը իր տիրոջ նշանածն է, որին շատ սիրում է։
Մըստոյի հայրենակիցը խոստացաւ ինքը ծածուկ դուրս բերել աղջկան բանակից եւ յանձնել ում որ կասի նա։
Սարհատը խորին ապշութեամբ լսում էր այս պատմութիւնը, դժուարութեամբ հաւատալով իր ականջներին։ Նա հարցրեց.
— Դու հաւատո՞ւմ ես, որ քո հայրենակիցը կը կատարէ իր խոստումը։
— Եզիդին շուտ չէ խոստանում, բայց երբ խօսք տուեց, կատարում է իր խօսքը, — պատասխանեց Մըստօն մի առանձին հպարտութեամբ։
Յետոյ նա աւելացրուց, թէ մի գաղտնիք, որ իրան առաջուց յայտնի էր այն մարդու վերաբերութեամբ, աւելի առիթ է տալիս հաւատալ նրա խոստմունքին։ Այդ մարդու եղբօրը, — ասաց Մըստօն, — մի քանի տարի առաջ սպանել տուեց շէյխը. հիմա նա մտել է շէյխի մօտ որպէս
սպասաւոր, որ կարողանայ իր եղբօր վրէժը առնել։ Շէյխը չէ ճանաչում, թէ նա սպանուածի եղբայրն է կամ կրօնով եզիդի է։
— Այսպիսի մարդուն հաւատալու է, —համոզուեցաւ վերջապէս Սարհատը։
— Բայց նա ինչպէ՞ս կարող է նրան դուրս բերել բանակից։
— Նա կը հագցնի Ասլիին տղամարդի շորեր, եւ Ասլին ինքը դուրս կու գայ բանակից։ Մըստօն քիչ խելք չունի, ամէն բան կարգադրել է, ինչ որ պէտք է։ Մենք այս գիշեր պէտք է պատրաստ լինենք բանակից փոքր-ինչ հեռու մի ձորի մէջ, այնտեղ մի հին տանձենի կայ, նրա մօտ։ Ասլին կու գայ այնտեղ եւ մեզ կը գտնի։
— Գերիների թիւը շա՞տ է, — հարցրեց Սարհատը մի փոքր մտածելուց յետոյ։
— Հարիւրի չափ կնիկներ ու աղջիկներ ինքր շէյխը ընտրել է իր համար. մի քանի վրաններ լիքն են, որ կազմուած են իր վրանի մօտ։
— Միւս քրդերը նո՞յնպէս ունեն։
— Մարդ չկայ, որ մի քանի հատ բերած չլինի, շատերին վաճառում են. ուշնեցի հրեաները գնում են, որ տանեն կրկին հայերի վրայ ծախեն։ Շատ էժան է, մի աղջիկը մի արծաթ մէճիտիյէով (1 ռուբլի 20 կոպեկ) կարելի է առնել։
Սարհատի մի փոքր պայծառացած դէմքը կրկին մթնեց, կրկին տիրեցին նրա սրտին դա՜ռն ցաւերը...
Այս խօսակցութիւնները Մըստոյի եւ իր տիրոջ մէջ անց էին կենում առանձին, հեռացած մի փոքրիկ աղբիւրի մօտ, որ բխում էր լեռնային ապառաժի ճեղքից։ Նոյն ժամուն նրա ընկերները պառկած էին աւելի հեռու, խոտերի վրայ, գիշերային արշաւանքից հանգստանալու համար։
Սարհատը մօտեցաւ նրանց, զարթեցրեց եւ հաղորդելով Մըստոյի բերած լուրերը, յայտնեց, թէ ինքը պէտք է գնայ դէպի Ջալալեդդինի բանակը։
— Մենք քեզանից չենք բաժանուի, — պատասխանեցին ընկերները։
