Ջալալեդդին մի պատկեր նրա արշաւանքից

ՐԱՖՖԻ

Թ

Մութ գի­շեր էր։ Ամ­պա­մած երկնքի վրայ ոչ մի աստղ չէր երե­ւում. եր­կինքը ու գե­տինը, կար­ծես, միացած էին թանձր-սե­ւաթոյր զան­գո­ւածով։ Ամէն ինչ լուռ էր, միայն գի­շերա­յին սառն քա­մին գու­շա­կում էր մրրիկ եւ անձրեւ։ Հե­ռաւոր լեռ­նե­րի վրայ կայ­ծա­կը եր­բեմն փայ­լա­տակում էր, եւ որոտ­ման խուլ ձայ­նը մանր դղրդիւննե­րով տա­րած­ւում էր խա­ւարի մէջ թաք­նուած սա­րերում։

Գի­շերա­յին այս սոս­կա­լի պա­հուն մի քա­նի ստո­ւեր­ներ, թա­փառաշրջիկ ու­րուական­նե­րի նման, խա­ւարի մէջ շարժւում էին. նրանք միացան, մի փոք­րիկ խումբ կազ­մե­ցին, կար­ծես, մի բա­նի վրայ խոր­հե­լու հա­մար, յե­տոյ կրկին բա­ժանո­ւեցան եւ առան­ձին-առան­ձին սկսե­ցին դի­մել դէ­պի Բար­դուղի­մէոս Առա­քեալի վան­քի գիւ­ղը, որ հա­մարեա թէ վան­քի մօ­տումն էր։

Գիւ­ղը նոյն ժա­մուն խա­ւար եւ լուռ էր, եւ մի ըն­դարձակ գե­րեզ­մա­նատան նման, ամէն շար­ժում, ամէն կեն­դա­նու­թիւն հանգչել էր այնտեղ։ Բայց մի տե­ղից միայն երե­ւում էին լոյ­սի նշոյլներ. դա վան­քի հսկա­յական շի­նուածքն էր, որ կանգնած էր բարձր բլու­րի գլխին, որի շուրջը բաց­ւում էր մի խո­րին ան­դունդ, որ կո­րած էր մթութեան մէջ. միայն այնտե­ղից հո­սող գե­տը իր զայ­րա­ցած գո­ռում-գո­չումնե­րով վրդո­վում էր տի­րող լռու­թիւնը։

Եթէ մի մարդ նոյն ժա­մում մտնե­լու լի­նէր յի­շեալ շի­նու­թեան մէջ, որ­տե­ղից լոյս էր նշմար­ւում, նրա աչ­քե­րի առ­ջեւ ներ­կա­յանա­լու էր մի այսպի­սի տխուր տե­սարան,— գե­ղեցիկ տա­ճարը բո­լորո­վին մեր­կա­ցել էր իր փա­ռայեղ զար­դա­րան­քից, նրա հո­յակապ կա­մար­նե­րի ներ­քոյ տի­րում էր դա­տար­կութիւն միայն. ո՚չ խա­չեր, ո՚չ գրքեր, ո՚չ պատ­կերներ, ո՚չ ջա­հեր, ոչինչ չէր երե­ւում. սուրբ սե­ղանը ներ­կա­յաց­նում էր սպան­դա­նոցի նման մի բան, որ շա­ղախո­ւած էր արիւ­նով…։ Տա­ճարի մի կող­մում կա­պած էին ձիաներ, որ խոտ էին ու­տում, իսկ միւս կող­մում նստած էին մի խումբ քրդեր։ Մէջ­տե­ղում վառ­ւում էր մի ահա­գին խա­րոյկ։ Տա­ճարի մէջ գտնո­ւած փայ­տե­ղէն­նե­րը — աթոռ­նե­րը, գրա­կալ­նե­րը, դռնե­րը — հետզհե­տէ ջար­դում էին եւ ձգում խա­րոյ­կի վրայ, բո­ցերը սաստկաց­նե­լու հա­մար։ Կրա­կի մէջ դրած էին մի քա­նի շամ­փուրներ եւ պղնձէ թա­սեր, որոնք այն աս­տի­ճան շի­կացել էին, որ հա­զիւ որոշ­ւում էին կարմրած ածուխնե­րից։

Կրա­կից ոչ այնքան հե­ռու, թեւ­քե­րը եւ ոտ­նե­րը չո­ւան­նե­րով կապ­կա­պած մերկ սա­լայա­տակի վրայ, ըն­կած էին մի քա­նի մար­դիկ, եւ սար­սա­փելի խռո­վու­թեան մէջ սպա­սում էին մի դառն ճգնա­ժամի։ Եթէ մի մարդ կը ցան­կա­նար տես­նել գե­հենի դա­տապար­տեալ­նե­րի յու­սա­հատա­կան երես­նե­րը,— այդ թշո­ւառ­նե­րի դէմ­քը նոյն օրի­նակն էր կրում։

Նրան­ցից փոքր ինչ հե­ռու, խառ­նի­խուռն կեր­պով, դի­զուած էին զա­նազան իրե­ղէն­ներ, որ կա­ցու­ցա­նում էին վան­քի անօ­թեղէն­նե­րը եւ նրա նո­ւիրա­կան կա­րասի­քը։

Քրղե­րից մէ­կը վեր կա­ցաւ եւ մօ­տեցաւ կա­պուած­նե­րին այս խօս­քե­րով.

— Ասա­ցէ՚ք ան­հա­ւատ­ներ, էլ ի՞նչ ու­նէք թաքցրած, ասա­ցէք, մի պա­հէք, թէ չէք ու­զում շան նման սատ­կել։ Տես­նում էք այն կարմրած շամ­փուրնե­րը.— ձեզ հա­մար են պատ­րաստո­ւած։

— Աղա, քո ոտ­նե­րին մա­տաղ լի­նե՜նք,— պա­տաս­խա­նեցին կա­պուած­նե­րը ողոր­մե­լի ձայ­նով.— հէնց էն էր, ինչ որ կար. էլ ու­րիշ ոչինչ չէ մնա­ցել. եթէ մի բան պա­հած լի­նենք, թո՛ղ Աս­տո­ւած մեր աչ­քե­րը քո­ռաց­նէ, թո՛ղ մեր հո­գին դժոխ­քի բա­ժին լի­նի։

— Սո՚ւտ էք ասում, անի­ծուած շու­ներ,— գո­ռաց քուրդը,— այդ վան­քում մի թա­գաւո­րի հարստու­թիւն կար. ի՞նչ եղաւ։

— Աղա, քո ոտ­նե­րի հո­ղը դառ­նանք, խղճայ մեզ, մի՛ սպա­նիր… Թո՛ղ Աս­տո­ւած մեզ փչաց­նէ, եթէ մեր լե­զուից սուտ խօսք դուրս գայ։֊― Այս էր, ինչ որ մնա­ցել էր. բո­լորը տա­րան, ոչինչ չթո­ղեցին…։ Դուք լաւ գի­տէք, այս մի քա­նի օրում այս վան­քը քա­նի՜ քա­նի՜ ան­գամ կո­ղոպ­տո­ւեցաւ… ծով լի­նէր կը ցա­մաքէր, սար լի­նէր, կը հա­լուէր…։

Խօ­սող քուրդը, որ իր խմբի գլխա­ւորն էր երե­ւում, դար­ձաւ դէ­պի ըն­կերնե­րից մէ­կը. — Այս կա­ւուրնե­րը մին­չեւ շամ­փուրնե­րի հա­մը չտես­նեն, ու­ղի­ղը չեն ասե­լու։ Բե­րեցէ՛ք։

Քրդե­րից մի քա­նիսը մօ­տեցան կա­պուած­նե­րին եւ սկսե­ցին մեր­կացնել նրանց, իսկ մի քա­նիսն էլ կրա­կից դուրս բե­րեցին կարմրած շամ­փուրնե­րը։

— Սկսե­ցէ՛ք,— հրա­մայեց առա­ջին խօ­սողը.— միայն խա­չի ձե­ւով, դրանք շատ են սի­րում խա­չը։

Դա­հիճ­նե­րը սկսե­ցին կարմրած շամ­փուրնե­րով խա­չաձեւ դա­ղել կա­պուած­նե­րի մերկ կուրծքը եւ նրանց մարմնի ու­րիշ մա­սերը։ Կրա­կի նման շի­կացած եր­կա­թը այ­րում էր եւ ջղջղա­լով խրւում էր կեն­դա­նի մսի մէջ… եւ մու­խը ճեն­ճա­յին խան­ձա­հոտու­թեամբ վեր էր բարձրա­նում։ Մի փոքր սա­ռած եր­կաթնե­րը կրկին կրա­կի մէջն էին դնում եւ վեր էին առ­նում նո­րերը։ Դժո­խային գոր­ծո­ղու­թիւնը շա­րու­նակւում էր։ Թշո­ւառ­նե­րը հա­ռաչում էին, մրմնջում էին, եւ ցա­ւալի ձայ­ներ էին հա­նում...։

— Մի՚ ան­գա­մով մոր­թե­ցէ՛ք, սպա­նեցէ՛ք, ի սէր Աս­տուծոյ. թո՚ղ շուտ մեռ­նենք,— գո­ռում էին նրանք։

Այսպէս ան­դա­դար մրմնջում էին ողոր­մե­լինե­րը, բայց գոր­ծո­ղու­թիւնը դեռ շա­րու­նակւում էր, մին­չեւ այ­լեւս հաս­կա­նալի չէին լի­նում նրանց խօս­քե­րը, միայն լսե­լի էին լի­նում խուլ հա­ռաչանքներ…։

— Բա­ւական է,— հրա­մայեց խմբի գլխա­ւորը եւ դար­ձաւ դէ­պի կա­պուած­նե­րից մէ­կը, որին դեռ ձեռք չէին տո­ւել։

Այս թշո­ւառա­կանը քա­հանայ էր։

— Քեզ պա­հեցինք վեր­ջումը, որ քո տան­ջանքը աւե­լի փա­ռաւոր լի­նի,— ասաց քուրդը հեգ­նա­կան եղա­նակով։

— Տես­նում ես կրա­կի մէջ այն կարմրած պղնձէ թա­սը.— նա թա­գի շատ նմա­նու­թիւն ու­նի. նրա­նով պի­տի պսա­կեմ քո գլու­խը, որով­հե­տեւ քա­հանայ ես։

Քա­հանան, շար­ժո­ւած կրօ­նական զգաց­մունքով, պա­տաս­խա­նեց.

— Իմ տէ­րը փշեայ պսակ կրեց, իսկ նրա ծա­ռան սի­րով կ՚ըն­դունի պղնձէ թա­սը...։ Բայց միտքդ բեր, աղա, որ վե­րեւու­մը Աս­տո­ւած կայ, որն այս բո­լորը տես­նում է, որ մեր ամե­նիս տէրն է. նա ան­պա­տիժ չի թող­նի այն մար­դուն, որը թա­փում է ան­մեղ արիւն։ Ին­չո՞ւ ես իզուր տան­ջել տա­լիս մեզ։ Իմ ըն­կերնե­րը սուտ չա­սացին, վան­քումը ու­րիշ ոչինչ չէ մնա­ցել, ինչ որ կար, բո­լորը տո­ւեցինք ձեզ։ Բո­լոր գաղտնի պա­հարան­նե­րը բաց արե­ցինք ձեր առ­ջեւ։ Եւ դուք այնքան ան­գութ եղաք, որ Բար­դուղի­մէոս Առա­քեալի սուրբ գե­րեզ­մանն էլ քան­դե­ցիք, կար­ծե­լով թէ այնտեղ գանձ կայ թաքցրած։— Ինչ որ կար տա­րաւ Ջա­լալեդ­դի­նը. նրան­ցից յե­տոյ տասն ան­գա­մից աւե­լի քրդե­րը մտել են այս վան­քը… դուք վեր­ջինն էք...։

― Սո՛ւտ ես խօ­սում, կեղ­ծա­ւոր շո՚ւն,— գո­ռաց գա­զանը.— բե­րէ՚ք թա­սը։

Քրդե­րից մէ­կը ու­նե­լիքով դուրս հա­նեց կրա­կի մի­ջից կարմրած թա­սը, քա­հանա­յի ալե­զարդ գլու­խը բաց արին, եւ պատ­րաստւում էին հրա­շէկ արախ­չի­նը նրա գլխին դնել։ Աս­տուծոյ սե­ղանի սպա­սաւո­րը նա­հատա­կի համ­բե­րու­թեամբ սպա­սում էր բար­բա­րոսա­կան գոր­ծո­ղու­թեանը։ Նա անմռունչ էր եւ լուռ, միայն նրա շրթունքնե­րը շարժւում էին, եւ օր­հա­սական տագ­նա­պի մէջ խուլ կեր­պով աղօ­թում էր…։

Յան­կարծ որո­տացին ատրճա­նակ­ներ, եւ սուրբ տա­ճարը վա­ռօդի ծխով լցո­ւեցաւ։ Սար­սա­փը տի­րեց բո­լորի վրայ։ Քրդե­րից մի քա­նիսը գլո­րուե­ցան, ըն­կան, իսկ միւսնե­րին բռնե­ցին զօ­րեղ բա­զուկնե­րով եւ սկսե­ցին կապ­կա­պել։ Այս բո­լորը կա­տարո­ւեցաւ մի քա­նի րո­պէում եւ խո­րին լռու­թեան մէջ։ Միայն քա­հանա­յի ձայնն էր լսե­լի լի­նում, որ ասում էր.

— Ի սէր Աս­տուծոյ, մի՛ սպա­նէք, թո­ղէք, ինչ որ կա­մենում են թո՚ղ անեն մեզ հետ. դրանց ձեռք մի՛ դիպցնէք, կը կո­տորեն հա­յերին...։

Ողոր­մե­լի քա­հանան, թէեւ չգի­տէր, թէ ով­քեր էին այն յան­կարծա­հաս փրկիչ­նե­րը, բայց վա­խենում էր, որ հա­յոց վան­քի տա­ճարում կա­տարո­ւելով այսպի­սի սպա­նու­թիւններ, տե­ղային քուրդե­րի վրէժխնդրու­թիւնը կը հրա­ւիրէին ամ­բողջ հա­յերի վրայ,— թէեւ քրդի սրտում մի այսպի­սի կաս­կած եր­բեք ծնո­ւել չէր կա­րող, թէ երկչոտ հա­յը կա­րող է մարդ սպա­նել…։

Նոր եկա­ւոր­նե­րու երես­նե­րը բո­լորո­վին կա­պած էին, միայն աչ­քերն էին երե­ւում։ Նրանք հագ­նո­ւած էին քրդի հա­գուստով եւ խօ­սում էին քրդի լե­զուով։ Թի­ւով շատ չէին նրանք, բայց այնպէս անակնկալ վրայ տա­լով, կա­րողա­ցան առա­ջին­նե­րից մի քա­նիսին սպա­նել եւ մնա­ցած­նե­րին կա­պելով դուրս տա­նել։ Ո՞ւր տա­րան, յայտնի չէր։ Միայն քա­ռորդ ժա­մից յե­տոյ եր­կուսը կրկին վե­րադար­ձան, եւ ար­ձա­կելով քա­հանա­յի ու նրա կի­սակեն­դան ըն­կերնե­րի կա­պանքնե­րը, ասե­ցին նրանց.

— Դեռ բա­ւական գի­շեր կայ. մին­չեւ արե­ւի ծա­գելը դուք կա­րող էք մօ­տենալ Պարսկաս­տա­նի սահ­մա­նին. այնտեղ ապա­հով կը լի­նէք։ Այստեղ կան պատ­րաստի ձիաներ. բար­ձե­ցէ՛ք, ինչ որ հա­ւաքո­ւած է այստեղ, որ պէտք է քրդե­րը տա­նէին. եւ դուք նստե­ցէք նրանց ձիանե­րը, շու­տով ճա­նապարհ ըն­կէ՚ք։

— Իմ ըն­կերնե­րի մէջ կեանք չէ մնա­ցել,— ասաց քա­հանան։

— Մե­զանից եր­կուսը ձեզ հետ կու գան,— պա­տաս­խա­նեցին ան­ծա­նօթ­նե­րը։

Քա­հանան խո­նար­հո­ւեցաւ եւ կա­մենում էր գրկել նրանց ոտ­քե­րը։

— Այդ հար­կա­ւոր չէ,— ասաց նրան­ցից մէ­կը,— պատ­րաստո­ւեցէք շուտ հե­ռանա­լու այստե­ղից։

— Ես չպէտք է գի­տենամ, ո՞վ է ազա­տում մեզ,— հարցրեց քա­հանան։

— Ո՚չ, դու չպէտք է գի­տենաս,— ասա­ցին նրան։

— Եւ ձեր ինչ ազ­գից լի­նե՞լը։

— Այս էլ պէտք չէ գի­տենալ։

Մի քա­նի րո­պէի մէջ ան­ծա­նօթ­նե­րը պատ­րաստե­ցին քրդե­րի ձիանե­րը, որ կա­պած էին տա­ճարի մէջ եւ այնտեղ դի­զուած իրե­ղէն­նե­րը լցնե­լով խուրջին­նե­րի մէջ, կա­պեցին նրանց վրայ։ Յե­տոյ կարմրած շամ­փուրնե­րից վի­րաւո­րուած թշուառ­նե­րին նստաց­րին բեռ­նե­րի վրայ եւ ճա­նապարհ դրին։

Քա­հանան դեռ իր ձին չհե­ծած, կրկին ան­գամ մօ­տեցաւ ան­ծա­նօթ­նե­րին եւ ասաց.

— Գո­նէ թոյլ տո­ւէք, օրհնեմ ձեզ։

— Այդ եւս հար­կա­ւոր չէ,— ասաց նրան­ցից մէ­կը.— միայն դուլ պա­տաս­խա­նիր, ինչ որ կը հարցնեմ քեզ։

— Հարցրէ՚ք։

— Այս վան­քի գիւ­ղումը ոչ ոք չէ մնա­ցել։

— Մի հո­գի էլ չկայ։

— Ի՞նչ եղան։

— Մի մա­սը գաղ­թեց դէ­պի Պարսկաս­տան, մի մա­սը կո­տորե­ցին, մի մասն էլ գե­րի տա­րան։

— Դու ճա­նաչո՞ւմ էիր այս գիւ­ղում ռես Հ… անու­նով մէ­կին, որ տա­նու­տէր էր։ — Ճա­նաչում եմ. ես ինքս Վան­քի գիւ­ղի քա­հանան եմ։

— Գի­տե՞ս, ինչ եղաւ նրա ըն­տա­նիքը։

— Տա­նու­տէ­րին սպա­նեցին, որ­դի­քը տա­նը չէին, ազա­տուե­ցան, բայց աղջկան տա­րան քրդե­րը։

Վեր­ջին խօս­քը կայ­ծա­կի նման դի­պաւ ան­ծա­նօթի սրտին, նա մի քա­նի րո­պէ շփո­թու­թեան մէջ մնաց, յե­տոյ հարցրեց.

— Եթէ ասէիր ինձ՝ ո՚ւր տա­րան, կամ ի՚նչ ցե­ղից էին քրդե­րը, քե­զանից շնոր­հա­կալ կը լի­նէի։

— Թէ ուր տա­րան, այս ես ասել չեմ կա­րող. բայց տա­նող­նե­րը շի­շակ­նե­րի ցե­ղիցն էին, Չո­լախ-Ահ­մե­տի մար­դի­կը։

— Բա­ւական է,— վեր­ջացրեց ան­ծա­նօթը։— Հի­մա կա­րող էք գնալ։

Քա­հանան իր ըն­կերնե­րի հետ հե­ռացան։ Եր­կու հո­գի ան­ծա­նօթ­նե­րից տա­րան նրանց ճա­նապարհ դնե­լու մին­չեւ պար­սից սահ­մա­նը։ Վան­քի տա­ճարի մէջ մնա­ցին տաս­ներկու հո­գի ան­ծա­նօթ­նե­րից։ Այն ժա­մանակ նրան­ցից մէ­կը բաց արեց իր կա­պած դէմ­քը, երե­ւի, փոքր ինչ ազատ շունչ առ­նե­լու հա­մար։ Եւ դեռ վա­ռուող խա­րոյ­կի լոյ­սով կա­րելի էր տես­նել Սար­հա­տի մե­ռելի նման գու­նա­թափո­ւած երե­սը...։

Նա նստեց կրա­կի մօտ մի փոքր հանգստա­նալու հա­մար իր հո­գեկան խռո­վու­թիւննե­րից։ Նրա միւս ըն­կերնե­րը կտրա­տում էին ահա­գին վայ­րե­նի խո­զի մար­մի­նը, անց էին կաց­նում իրանց հրա­ցան­նե­րի սումբա­ների վրայ, եւ խո­րուում էին, որ ընթրիք պատ­րաստեն։ Սրանք ու­րախ էին, միայն Մըս­տօն իր կա­րեկ­ցա­կան աչ­քե­րը չէր հե­ռաց­նում իր տի­րոջ երե­սից, եւ կար­ծես աշ­խա­տում էր կար­դալ այն սպա­նուած դէմ­քի վրայ ինչ որ ալե­կոծում էր նոյն ժա­մին նրա վշտա­հար սիր­տը։

Ան­բախտ երի­տասարդ, նա ու­նէր մի մխի­թարու­թիւն միայն. նրա­նից եւս զրկուեցաւ։ Նա յոյս ու­նէր այստեղ, այս վան­քի մօ­տակայ­քում գտնել այն նա­զելի արա­րածին, որին պատ­կա­նում էր իր սիր­տը, որին միայն սի­րում էր իր հա­մար ատե­լի աշ­խարհի մէջ։ Բայց նա չկար, մի դառն վի­ճակով ան­հե­տացել էր նա…

Քա­ջերի սրտում, կա­նանց վե­րաբե­րեալ, բա­ցի սե­րից կայ եւ մի ու­րիշ զգաց­մունք, որին բա­ւական ան­հա­մապա­տաս­խան բա­ռերով կո­չում ենք նա­խանձ, խանդ, ղէյ­րաթ.— դա այն զգաց­մունքն է, որ ցա­մաք խօս­քե­րով բա­ցատ­րել ան­կա­րելի է։— Դա կնոջ նո­ւիրա­գոր­ծութիւ­նը յար­գե­լու մի կիրք է, որի հա­մար հել­լեննե­րը ամ­բողջ տա­սը տա­րի կռո­ւեցան Թրո­յայի պա­րիսպնե­րի տակ։

Սար­հա­տը չէր վշտա­նում այն պատ­ճա­ռով միայն, որ կորցրել էր իր սի­րելի էակը, այլ առա­ւել նրա հա­մար, որ նա այժմ գտնւում էր ան­հա­րազատ եւ ան­մա­քուր ձեռ­քե­րում...։ Բայց ո՞րքան այնպի­սի ան­մեղ արա­րած­ներ նոյն վի­ճակին էին են­թարկո­ւել. նրանց հա­մար ո՞վ էր հո­գացո­ղը։— Գու­ցէ ծնող­քը, ան­բախտ հայրն ու մայ­րը, եթէ կեն­դա­նի էին թո­ղել նրանց։ Բայց հո­գում է՞ր ազ­գը, հայ ժո­ղովուրդը։ Ոչ. դրա հա­մար պէտք է հել­լե­նական նա­խան­ձախնդրու­թիւն ու­նե­նալ…։

Մտնե­լով վան­քի տխուր կա­մար­նե­րի ներ­քոյ, Սար­հա­տի սրտում կրկին բաց եղան հին-հին վէր­քե­րը։ Այս սրբա­րանը խիստ խո­րին յի­շատակ­նե­րով կա­պուած էր նրա հո­գու հետ։ Այստեղ ան­ցուցել էր նա իր ման­կութեան ամե­նաթան­կա­գին տա­րինե­րը, այստեղ յանձնել էին նրան աղօ­թող աբե­ղանե­րի հսկո­ղու­թեան ներ­քոյ ու­սա­նել ինչ որ կրօ­նը եւ սուրբ գիր­քը ներշնչում է մար­դու մէջ, ինչ որ հանգցնում է վառ զգաց­մունքը, մեռցնում է հո­գին, բթաց­նում է միտ­քը…։ Եւ միեւ­նոյն վան­քի պա­րիսպնե­րի մօտ մի գե­ղեցիկ հրեշ­տակ ոգե­ւորեց նրան սրբա­զան յափշտա­կու­թեամբ. նա կրկին կեն­դա­նաց­րեց վա­նական ժան­տախտից մե­ռած սիր­տը, եւ փրկա­րար ձեռ­քով խա­ւարից դուրս քա­շեց նրան եւ ձգեց լոյս աշ­խարհ… Իսկ այժմ չկար այն հրեշ­տա­կը…։

Մինչ թշո­ւառ երի­տասար­դը ընկղմո­ւած էր իր տխուր մտա­խոհու­թիւննե­րի մէջ, նրա ըն­կերնե­րը կազ­մել էին մի ճոխ սե­ղան, որ յի­շեց­նում էր Հո­մերո­սի հե­րոս­նե­րին։ Գի­նին ահա­գին գա­ւաթ­նե­րով պտտւում էր ձեռ­քից ձեռք, եւ խո­րովա­ծը արիւ­նա­թաթախ դուրս էին քա­շում շամ­փուրնե­րից։ Նրան­ցից ոչ ոք չէր ու­զում վրդո­վել Սար­հա­տի ող­բա­լի մտա­յու­զութիւ­նը, եւ այս պատ­ճա­ռով չէին հրա­ւիրում իրանց հետ սե­ղանա­կից լի­նելու։ Բայց նա արթնա­ցաւ, երբ Տէ­լի-Պա­պան, բա­ժակը ձե­ռին կանգնած եւ, երե­սը դէ­պի տա­ճարի բե­մը դար­ձած, ճա­ռում էր այս խորհրդա­ւոր խօս­քե­րը.

«Ո՚վ հայ­րեր, ո՚վ պա­պեր, այս գա­ւաթը խմում եմ, բայց առանց նո­ւիրե­լու ձեր ոս­կորնե­րին։ Եթէ դուք այս վան­քե­րի տե­ղը, որոնցմով լիքն է մեր եր­կի­րը, բեր­դեր շի­նէիք.— եթէ դուք սուրբ խա­չերի եւ անօթ­նե­րի փո­խարէն, որ սպա­ռեց­րին ձեր հարստու­թիւնը, զէն­քեր գնէիք,— եթէ դուք այն անու­շա­հոտու­թեանց տեղ, որ խնկւում են մեր տա­ճար­նե­րում, վա­ռօդ ծխէիք,— այժմ մեր եր­կի­րը բախ­տա­ւոր կը լի­նէր։ Այ­լեւս քուրդե­րը մեր եր­կի­րը չէին քան­դի, մեր որ­դի­քը չէին կո­տորի եւ մեր կա­նայ­քը չէին յափշտա­կի...։ Այս վան­քե­րից ծա­գեց մեր երկրի կոր­ծա­նու­մը, նրանք խլե­ցին մեր սիր­տը ու քա­ջու­թիւնը, նրանք ձգե­ցին մեզ ստրկու­թեան մէջ, սկսած այն օրից, երբ Տրդա­տը թո­ղեց իր սու­րը եւ թա­գը, առեց խա­չը եւ մտաւ Մա­նիա այ­րում ճգնե­լու հա­մար...— Ո՚վ հա­յոց հին աս­տո­ւած­ներ, ո՚վ Անա­հիտ, ո՚վ Վա­հագն, ո՚վ Հայկ, նո­ւիրում եմ այս բա­ժակը ձեր սուրբ յի­շատա­կին, դուք փրկե­ցէք մեզ...»։

Այսպէս այս սար­սա­փելի մար­դը, որ մի ժա­մանակ քա­հանայ էր, իսկ այժմ աւա­զակ, դուրս էր թա­փում իր սրտի դառ­նութիւննե­րը գի­նու բա­ժակի վրայ, որով ամէն մարդ ու­րախ է լի­նում։

Երբ նա վեր­ջա­ցուց, վեր կա­ցաւ մի ու­րիշ աւա­զակ, որին կո­չում էին Քի­թափ-Տե­լիսի (գրքից խե­լագա­րուած), որ մի ժա­մանակ ման­կա­վարժ էր, իսկ այժմ մտել էր Սար­հա­տի արիւ­նա­խում խումբի մէջ։ Նա հե­տեւե­լով Տե­լի-Պա­պայի ոճին, այսպէս սկսեց իր տոս­տը.

«Խմում եմ այս բա­ժակը առանց նո­ւիրե­լու ձեզ, ով գիր եւ դպրու­թիւն, որով­հե­տեւ դուք չտո­ւեցիք մեզ այն, ինչ որ պա­հան­ջում է կեան­քը եւ իրա­կան աշ­խարհը։ Դուք լցրիք մեր գլու­խը ու­նայն, վե­րացա­կան ցնորքնե­րով։ Դուք չծա­նօթաց­րիք մեզ մարդկա­յին պա­հանջնե­րի հետ եւ չտո­ւեցիք այն, որ պէտք էր ապ­րե­լու եւ հան­գիստ ու բախ­տա­ւոր ապ­րե­լու հա­մար։ Դուք աւե­լի զար­գացրիք մեր մէջ սեւ նա­խապա­շար­մունքը եւ փա­կեցիք մեր աչ­քե­րը լոյ­սը եւ ճշմար­տութիւ­նը տես­նե­լու հա­մար։ Դուք մե­զանից դիակ­ներ պատ­րաստե­ցիք, որոնց մէջ մե­ռած է ամէն մարդկա­յին բարձր եւ վսեմ զգաց­մունք։ Դուք աւե­լի պնդաց­րիք մեր ստրկու­թեան շղթա­ները եւ վար­ժեցրիք տա­նել բռնու­թեան ծանր եւ ան­պա­տիւ լու­ծը։ Ձե՜զ ենք պար­տա­կան, ով գիր եւ դպրու­թիւն, մեր այժմեան դժբախ­տութիւննե­րով.— դուք չտո­ւեցիք մեզ առողջ միտք եւ առողջ գա­ղափար, եւ զրկե­լով մեզ ճիշդ եւ իրա­կան գի­տու­թիւնից, զրկե­ցիք եւ կեան­քից… Ու­րեմն, թո՚ղ անի­ծուի՜ մեր մա­մու­լը, որ իր մրով աւե­լի մրո­տեց մեր սիր­տը, միտ­քը ու հո­գին…։ Եւ թո՛ղ կեց­ցէ՜ն այն գրիչ­նե­րը, որ նոր հո­գի կը ներշնչեն մեզ, որ կը նո­րոգեն մեր սպա­ռուած ու­ժե­րը եւ կը ծա­նօթաց­նեն կեան­քի իրա­կան պէտ­քե­րի հետ եւ կը պատ­րաստեն մեզ մարդ շի­նել՝ մարդկա­յին բո­լոր կա­տարե­լու­թիւննե­րով»։

Այսպէս էր խօ­սում այն մար­դը, որին կո­չում էին «գրքից խե­լագա­րուած», որին գրքե­րը յի­մարու­թեան եւ տգի­տու­թեան մէջ էին ձգել,— իսկ այժմ զգաս­տա­ցել էր։

Այս բո­լորը լսում էր Սար­հա­տը, տխո՜ւր հա­մակ­րութեամբ էր լսում նա, եւ այս խօս­քե­րը, կար­ծես, առ­ժա­մանակ մի նրան մո­ռանալ տո­ւին իր ցա­ւը, որ այնպէս սաս­տիկ տան­ջում էր նրան։ Եւ նա թո­ղեց այն նա­զելի ան­հա­տը, որի հա­մար միայն մտա­ծում էր, եւ սկսեց ընդհա­նու­րի վրայ խոր­հել։ Սի­րու­հու մաս­նա­ւոր սէ­րը կո­րաւ ան­բաղտ եւ օգ­նութեան կա­րօտ ժո­ղովրդի սի­րոյ մէջ, որի դստեր­քը ու կա­նայք նոյնպէս գե­րու­թեան մէջ էին գտնւում։ Եւ այս պատ­ճա­ռով նա խիստ սառ­նութեամբ ըն­դունեց Մըս­տո­յի խօս­քե՚րը, որ նա մօ­տենա­լով նրան, լռու­թեամբ ասաց.

— Թո՛ղ իմ տէ­րը չտան­ջէ իր սիր­տը. Մըս­տօն շան հո­տառու­թիւն ու­նի, եթէ ծո­վի խոր­քումն լի­նի «նա» կը գտնէ նրան, եւ եթէ եր­կինքը բարձրա­ցած լի­նի, ցած կը բե­րէ։

Սար­հա­տը ոչինչ չպա­տաս­խա­նեց եւ տես­նել ան­գամ չկա­րողա­ցաւ, որ իր հա­ւատա­րիմ ծա­ռան աննկա­տելի կեր­պով ան­հե­տացաւ վան­քից…։