Ջալալեդդին մի պատկեր նրա արշաւանքից

ՐԱՖՖԻ

Ը

Աղբակա ամ­բողջ գա­ւառում ոչ մի հայ չէր մնա­ցել, 24 գիւ­ղեր բո­լորո­վին աւե­րակ եւ դա­տարկ էին. բնա­կիչ­նե­րին մա­սամբ կո­տորել էին եւ մա­սամբ գե­րի էին տա­րել քրդե­րը, իսկ մնա­ցած­նե­րը փա­խել էին Պար­սից սահ­մա­նակից Սալ­մաստ եւ Սո­մայի գա­ւառ­նե­րը, ապաս­տա­նելով տե­ղային հա­յերի մօտ։ Ար­շա­ւան­քը այն աս­տի­ճան անակնկալ եւ յան­կարծա­կի էր եղել, որ փախստա­կան­ներն հա­զիւ կա­րողա­ցել էին ազա­տել իրանց թշո­ւառ գլու­խը, իսկ տուն, տեղ, կայք եւ անա­սուն, բո­լորը թո­ղել էին թշնա­մուն։

Ջա­լալեդ­դի­նի ար­շա­ւան­քը նման էր մի սար­սա­փելի հե­ղեղի, որ միան­գա­մով չէր վեր­ջա­նում, որ գա­լիս է, յե­տոյ ընդհատ­ւում է, եւ կրկին կա­տաղի հե­ղեղը սաստկա­նում է նոր եւ նոր յոր­ձանքնե­րով։ Նա սկզբում իր հետ ու­նէր հինգ հա­զար ձիաւոր միայն, որոնցմով դուրս եկաւ Աղ­բա­կից, դի­մում էր դէ­պի Պա­յազեդ, որ կող­մով եւ անց էր կե­նում, թող­նում էր իր ետե­ւից աւե­րակ­ներ եւ ամա­յու­թիւն։ Եւ այ­նուհե­տեւ, նրա ար­շա­ւան­քի ձայ­նը լսե­լով հե­ռաւոր տե­ղերի քրդե­րը, խումբե­րով դուրս էին գա­լիս, եւ դի­մում էին դէ­պի իրանց առաջ­նորդի բա­նակը։ Այս վեր­ջիննե­րը լրաց­նում էին, ինչ որ պա­կաս էր թո­ղել Ջա­լալեդ­դինր։ Հե­ղեղի հոր­ձանքր այսպի­սով կրկնւում էր, եւ միեւ­նոյն եր­կի­րը մի քա­նի ան­գամ են­թարկւում էր աս­պա­տակու­թիւննե­րի։

Ջա­լալեդ­դի­նը, որ­պէս շէյխ եւ զօ­րավար, միայն էր, որ յանձն առեց քրդե­րի գլխա­ւորու­թիւնը, առաջ­նորդե­լու նրանց դէ­պի պա­տերազ­մի դաշ­տը։ Բայց քրդե­րին առա­ւելա­պէս գրգռող եւ նրանց կա­տաղու­թիւն ոգե­ւորող էր մի ու­րիշ շէյխ, որն իր տե­ղից չէր շար­ժո­ւել, որն ամ­բողջ Քուրդիս­տա­նի հո­գեւոր գլուխն էր հա­մար­ւում, եւ ներ­գործում էր իր սրբա­զան թղթե­րով քրդե­րի գա­րայ­բե­կինե­րի, ղա­զինե­րի եւ մուֆթի­ների վրայ։ Դա Շէյխ Իբա­դուլլահն էր։ Այդ քրիս­տո­նէու­թեան եր­դո­ւեալ թշնա­մին թոյլ էր տո­ւել ամէն տե­սակ անգթու­թիւններ, եւ հրա­մայել էր ամե­նեւին չխնա­յել…։

Պա­տերազ­մի ժա­մանակ որ­պէս քրդե­րի, նոյնպէս եւ բո­լոր մահ­մե­տական ցե­ղերի սպա­ռազի­նու­թեան պատ­ճա­ռը լի­նում է կոյր մո­լեռան­դութիւ­նը մի կող­մից, եւ կո­ղոպու­տի ու յափշտա­կու­թեան ծա­րաւը, միւս կող­մից։ Նրանց մէջ խաղ են առ­նում եր­կու կրքեր՝— հո­գեւոր եւ նիւ­թա­կան, առա­ջինը լցու­ցա­նում է նա ոչ–մահ­մե­տական­նե­րին մոր­թե­լով, իսկ երկրոր­դին բա­ւակա­նու­թիւն է տա­լիս նրանց կայ­քը եւ հարստու­թիւնը յափշտա­կելով։ Եւ այս պատ­ճա­ռով Ջա­լալեդ­դի­նի զօր­քը խիստ դան­դաղ էր ըն­թա­նում. նա մի կող­մից պէտք է հնձէր, բայց իր հունձքը իր հետ տա­նել չէր կա­րող,— միւս կող­մից, հար­կա­ւոր էր հունձքը տա­նել, հասցնել իրանց բնա­կու­թեան տե­ղերը եւ նո­րից վե­րադառ­նալ ու միանալ բա­նակի հետ եւ շա­րու­նա­կել ըն­թացքը դէ­պի Պա­յազեդ։ Այս էր նրա զօ­րախումբի ան­դա­դար բա­ժան­ման եւ կրկին միաւո­րու­թեան պատ­ճա­ռը։ Ջա­լալեդ­դի­նը իր ճա­նապար­հը մաք­րե­լով էր առաջ ըն­թա­նում դէ­պի Պա­յազեդ։

Բայց չէր կա­րելի միան­գա­մայն ու­րա­նալ քրդե­րի մէջ ազ­նիւ մար­դիկ. նրանց մէջ կա­յին եւ այնպի­սիներն, որոնք զուրկ չէին բա­րի զգաց­մունքնե­րից, որոնք չէին մաս­նակցում վատ գոր­ծի։ Այս տե­սակ մար­դե­րից մէկն էր Օմար աղան, իր հո­տերով եւ երա­մակ­նե­րով հա­րուստ քուրդը, որը մի փոք­րիկ ցե­ղի գլխա­ւորն էր։ Նա չմաս­նակցեց Ջա­լալեդ­դի­նի ար­շա­ւան­քին։ Եւ լսե­լով ան­գութ ծե­րու­նիի դի­տաւո­րու­թիւնը, նա յա­ռաջա­գոյն եկաւ Բար­դուղի­մէոս առա­քեալի վան­քը եւ յայտնեց վա­նահայր Եղիազար վար­դա­պետին, թէ մի քա­նի օրից յե­տոյ ի՜նչ դառն վի­ճակ էր սպա­սում Աղ­բա­կա հա­յերին։ Նա խոր­հուրդ տո­ւեց վա­նահօ­րը օգուտ քա­ղել վան­քի ան­մատչե­լի ամ­րութիւննե­րից, եւ այդ նո­ւիրա­կան բեր­դը ընտրել որ­պէս մի պաշտպա­նողա­կան դիրք, եւ այնտեղ հա­ւաքե­լով շրջա­կայ հա­յոց գիւ­ղո­րայ­քի հարստու­թիւննե­րը,— այնտե­ղից ընդդի­մանալ թշնա­մուն։ Օմար-աղան խոս­տա­ցաւ ինքն էլ միանալ վա­նահօր հետ եւ իր խոստմունքը կա­տարեց գոր­ծով, որով­հե­տեւ նա էլ եր­կիւղ ու­նէր Ջա­լալեդ­դի­նից, եւ նրա ար­շա­ւան­քին չմաս­նակցե­լու հա­մար վա­խենում էր են­թարկո­ւել շէյ­խի վրէժխնդրու­թեանը։ Եւ այս պատ­ճա­ռով իր տան հարստու­թիւնը նա հա­ւաքեց վան­քի մէջ, եւ իր մար­դիկնե­րով պատ­րաստ էր հար­կա­ւորած ժա­մանակ, միանա­լով հա­յերի հետ, ընդդի­մանալ թշնա­մուն։

Եղիազար հայր սուրբը ըն­դունեց իր վա­ղեմի բա­րեկա­մի՝ Օմար-աղա­յի խոր­հուրդը, որի հա­ւատար­մութեան վրայ կա­տարեալ վստա­հու­թիւն ու­նէր, եւ Բար­դուղի­մէոս առա­քեալի վան­քի շրջա­կայ հա­յոց գիւ­ղո­րայ­քի թէ բնա­կիչ­նե­րին եւ թէ նրանց կայ­քը ու անա­սուննե­րը հա­ւաքել տո­ւեց վան­քի մէջ։

Բար­դուղի­մէոս առա­քեալի վան­քը այն հնա­դարեան վան­քե­րից մէկն էր, որ իր գո­յու­թիւնը պահ­պա­նում էր Լու­սա­ւոր­չի ժա­մանակ­նե­րից։ Ամ­բողջ տասն եւ վեց դար, պա­տերազ­մե­լով բնու­թեան խստու­թիւննե­րի եւ բար­բա­րոս ձեռ­քե­րի դէմ, այդ վան­քը կանգնած էր, որ­պէս մի հսկա­յական յի­շատա­կարան կրօ­նասէր հա­յի նախ­կին ճար­տա­րապե­տու­թեան։ Նա վկայ է եղել բազ­մա­թիւ եղեռ­նա­կան անցքե­րի. նա տե­սել էր կրա­կապաշտ պար­սիկնե­րի, արաբ­նե­րի եւ մոն­ղոլնե­րի բո­լոր անգթու­թիւննե­րը։ Նա իր հո­յակապ կող­քե­րի վրայ կրում էր բազ­մա­թիւ յի­շատա­կարան­ներ, թէ քա­նի՜-քա­նի՜ ան­գամ կոր­ծա­նուած է եղել, եւ կրկին հայ­կա­կան ջեր­մե­ռան­դութիւ­նը նո­րոգել է նրան։

Այդ վան­քը բա­ւական ամուր դիրք ու­նի, նա կա­ռու­ցո­ւած է մի բլու­րի բարձրա­վան­դա­կի վրայ, որի գա­գաթը ար­հեստա­կան բա­նուած­քով աւե­լի եւս բարձրա­նալով, նրա վրայ դրած է վան­քի հիմ­նարկու­թիւնը։ Բլու­րի երեք կող­մից շրջա­պատում է ահա­գին խո­րու­թեամբ մի ձոր, որի մի­ջով հո­սում է Տիգ­րի­սի վե­րին ճիւ­ղե­րից մէ­կը, որ սո­վորա­բար կոչ­ւում է «Վան­քի գետ»։ Բլու­րի չոր­րորդ կող­մը միանում է մի լեռ­նա­յին թեւ­քի հետ, որի վրայ դրած է մի հա­յոց գիւղ, որը վան­քի սե­փակա­նու­թիւնը լի­նելով, կոչ­ւում է «Վան­քի գիւղ» եւ նա հա­րիւր քայլ հա­զիւ հե­ռու կը լի­նի վան­քից։

Վան­քը պա­տած է պա­րիսպնե­րով եւ աշ­տա­րակ­նե­րով, նա ու­նի իր մէջ, բա­ցի հո­յակապ տա­ճարից, շատ խու­ցեր միաբա­նու­թեան հա­մար եւ շատ ու­րիշ ծած­կոցներ վան­քա­յին տնտե­սու­թեան մշակ­նե­րի եւ անա­սուննե­րի հա­մար։ Երբ որ Ջա­լալեդ­դի­նի ար­շա­ւան­քի ձայ­նը հա­սաւ այս կող­մե­րը, վան­քի օթե­ւան­նե­րը լիքն էին Աղ­բա­կա բնա­կիչ­նե­րով, իսկ նրանց թան­կա­գին հարստու­թիւննե­րը պա­հուած էին տա­ճարի գաղտնի պա­հարան­նե­րում։ Եւ «Վան­քի գիւ­ղում» հա­ւաքել էին նրանց անա­սուննե­րը։

«Վան­քի գե­տը», որ հո­սում էր ձո­րի մի­ջով, իր եզեր­քում թող­նում էր բա­ւական ըն­դարձակ եւ հարթ տա­րածու­թիւն, որ պա­տած էր խո­տով, եւ ներ­կա­յաց­նում էր մի կա­նաչա­զարդ հո­վիտ, որ գար­նան սկզբում վառ­ւում էր դեղ­նա­գոյն ծա­ղիկ­նե­րով։ Այս մար­գա­գետին­նե­րի վրայ արա­ծում էին վան­քին պատ­կա­նող ձիանե­րի երա­մակ­նե­րը։

Մի առա­ւօտ սար­սա­փելով նկա­տեցին, որ յի­շեալ հով­տի վրայ, գե­տի ափե­րի մօտ, կազ­մո­ւած էին բազ­մա­թիւ վրան­ներ։ Քրդե­րի խաշ­նա­րած­նե­րը իրա­ւունք չու­նէին վան­քի մօտ, նրա կա­լուած­նե­րի վրայ զե­տեղել իրանց չատրնե­րը, ու­րեմն դրանք լի­նելու էին այն ինքնա­կոչ հիւ­րե­րը, որոնց սոս­կա­լի եր­կիւղով սպա­սում էին վա­նական­նե­րը։ Ամէն­քը մեծ տագ­նա­պի մէջ ըն­կան։ Ամէն կող­մից ոչ­խարներ, կո­վեր եւ երկրա­գոր­ծա­կան անա­սուններ սկսե­ցին քշել դէ­պի գիւ­ղը։ Տագ­նա­պը աւե­լի մե­ծացաւ, երբ մի հո­վիւ լուր բե­րեց վա­նահօ­րը, թէ Ջա­լալեդ­դի­նը բազ­մա­թիւ քրդե­րով իջե­ւանել է վան­քի մար­գե­րի վրայ։

Վա­նահայր Եղիազար վար­դա­պետը մի վիթ­խա­րի մարդ էր։ Թէեւ ծե­րացած, թէեւ նրա ականջնե­րը ծանր էին լսում, բայց ան­դա­դար գործ ու­նե­նալով քրդե­րի հետ, որ­պէս ասում են, նա «կէս քուրդ» էր դար­ձել, այ­սինքն աներ­կիւղ այ­րա­կան սիրտ էր ստա­ցել։ Երբ լսեց հո­վիւի բե­րած լու­րը, նա ամե­նեւին չզգաց այն յու­սա­հատա­կան եր­կիւղը, որ տի­րում է թու­լա­սիրտ մար­դե­րին վտան­գի րո­պէնե­րում։ Վա­նահայ­րը նոյն մի­ջոցում նստած էր իր փոք­րիկ խու­ցի մէջ եւ նրա մօտ գտան­ւում էր մի քուրդ իշ­խան բա­ւական հա­մակ­րա­կան դէմ­քով։ Վեր­ջի­նը Օմար-աղան էր։ Եր­կուսն էլ դուրս գնա­ցին, երբ լսե­ցին հո­վիւի խօս­քե­րը։ Նրանք դի­մեցին դէ­պի վան­քի արե­ւելեան պարսպի կող­մը, որ­տե­ղից երե­ւում էր շէյ­խի բա­նակը։ Թէ՛ վա­նահայ­րը եւ թէ՛ քուրդ ազ­նո­ւակա­նը դի­տակ­նե­րը ուղղե­լով դէ­պի բա­նակը, մի քա­նի րո­պէ շա­րու­նակ նա­յում էին։

— Նա է,— ասաց Օմար-աղան վրդո­վուած ձայ­նով,— ծե­րու­նի աւա­զակը բա­ւական բազ­մութիւն է հա­ւաքել իր շուրջը։

— Ի՞նչ պէտք է արած,— հարցրուց վա­նահայ­րը ոչ սա­կաւ խռո­վու­թեամբ։

— Ու­րիշ հնար չկայ,— պա­տաս­խա­նեց քուրդը, այժմ աւե­լի սառն կեր­պով,— դուք պա­տուի­րեցէք ժո­ղովրդին հա­ւաքուել վան­քի պա­րիսպնե­րի մէջ, դռնե­րը փա­կել տո­ւէք, վան­քը բա­ւական ամուր է պաշտպա­նուե­լու հա­մար։

— Ես էլ այսպէս եմ մտա­ծում,— պա­տաս­խա­նեց վար­դա­պետը.— ես վան­քի պա­հարան­նե­րում բա­ւական հրա­ցան­ներ եւ վա­ռոդ ու­նեմ թաքցրած, զգու­շութեան հա­մար վա­ղուց պա­հում էի ինձ մօտ. հի­մա հա­նել կու տամ, պէտք է բա­ժանել, որոնք նե­տելու շնորհք ու­նեն, ես ճա­նաչում եմ շա­տերին մե­րին­նե­րից, որ այդ գոր­ծին ըն­դունակ են։

— Իմ մար­դիկներն էլ շու­տով կու գան,— ասաց քուրդը.— ժա­մանակ կորցնել պէտք չէ, ինչ որ անե­լու էք, մի՛ ու­շացնէք։

Վա­նահայ­րը հե­ռացաւ հար­կա­ւորած պատ­րաստու­թիւննե­րը կար­գադրե­լու։ Բայց Օմար-աղան դեռ կանգնած էր առա­ջուայ տե­ղում եւ դի­տակը ձե­ռին նա­յում էր։ Քրդե­րի մէջ շատ աղանդներ կան. այդ մար­դը պատ­կա­նում էր մի աղան­դի, որ հա­կառակ էր շէյ­խի դա­ւանու­թեանը։ Աղանդնե­րի տար­բե­րու­թիւնը նոյն ազ­դե­ցու­թիւնն ու­նի քրդե­րի վրայ եւ նոյն խտրու­թիւններն է ձգում նրանց մէջ, որ­պէս ցե­ղական տար­բե­րու­թիւննե­րը, մա­նաւանդ երբ յա­րաբե­րու­թիւննե­րը կտրո­ւած են լի­նում թշնա­մական հան­գա­մանքնե­րով։ Օմար-աղա­յի ցե­ղը այսպի­սի պատ­ճառնե­րով բա­ժանո­ւած էր այն ցե­ղերից, որ հա­ւաքո­ւել էին շէյ­խի շուրջը։

Բայց վա­նահօր դի­տաւո­րու­թիւնը սաս­տիկ ար­գելքնե­րի հան­դի­պեցաւ ժո­ղովրդի կող­մից, ոչ ոք չցան­կա­ցաւ հա­մաձայ­նո­ւել նրա հետ։— «Մեզ ամե­նիս կը կո­տորեն,— ասում էին նրանք,— ո՞ւմ վրայ ենք ձեռք բարձրաց­նում, քրդի մի մա­զին դիպ­չել ան­կա­րելի է. մեզ կեն­դա­նի կայ­րեն, մեր որ­դի­քը, մեր կա­նայ­քը կը կո­տորեն։ Մենք նրանց չենք ընդդի­մանայ, թո՛ղ գան, ինչ որ ու­զում են, թո՛ղ տա­նեն, միայն մեզ եւ մեր որ­դի­ներին խնա­յեն...»։

— Կու գան, ձեր բո­լոր ու­նե­ցածը կը տա­նեն եւ ձեզ ու ձեր որ­դի­ներին չեն խնա­յի…— ասում էր վար­դա­պետը ար­տա­սու­քը աչ­քե­րում։— Ինձ ականջ դրէ՛ք. մեր սուրբ վան­քը կը պահ­պա­նէ մեզ. մեր յոյ­սը թող նրա վրայ դնենք…։ Մեր մէջ շատ տղա­մար­դեր կան… Օմար-աղան էլ մեզ հետ կը լի­նի…։

Բայց ոչ ոք չէր ու­զում լսէ նրան։

— «Ան­կա­րելի բան է,— գո­ռում էր ամ­բո­խը,— եթէ դու ու­զում ես մեզ փրկել, վեր առ քեզ հետ տէր­տէրնե­րին եւ տա­նու­տէ­րերին, գնայ շէյ­խի մօտ, նրա ոտ­նե­րը համ­բուրի՛ր, աղա­չիր, պա­ղատիր, ասա՛, ինչ որ ու­զում է, կու տանք, միայն թէ մեզ կեն­դա­նի թող­նէ…»։

Քա­ջասիրտ վար­դա­պետը շատ խօ­սեց, եր­կար յոր­դո­րում էր եւ խրա­խու­սում էր, բայց թու­լա­սիրտ եւ ստրկա­ցած ամ­բո­խը չըն­դունեց նրա խոր­հուրդը։ Վեր­ջը նա ստի­պուած եղաւ առ­նել իր հետ մի քա­նի ծե­րու­նի­ներ եւ քա­հանա­ներ ու դի­մել շէյ­խի մօտ։

Այն ժա­մանակ Օմար-աղան մօ­տեցաւ նրան, եւ ասաց այս խօս­քե­րը.

— Ես գի­տէի, որ այսպէս կը լի­նէր… բայց դու զուր ես գնում, քեզ կը բռնեն, կը պա­հեն եւ գու­ցէ կը սպա­նեն...։

— Պի­տի գնամ, ճար չու­նեմ, թող սպա­նեն...— ասաց վշտա­ցած վար­դա­պետը։— Ժո­ղովուրդը ինձ հան­գիստ չէ թող­նում... — Ինձ այ­սուհե­տեւ աւե­լորդ է այստեղ մնալ... — ասաց քուրդ ազ­նո­ւակա­նը։

— Ես էլ խոր­հուրդ չէի տայ մնա­լու հա­մար,— պա­տաս­խա­նեց վա­նահայ­րը.— գնա­ցէք, Տէր ընդ ձեզ. միայն ըն­դունե­ցէք կա­տարել իմ վեր­ջին խնդիր­քը. առէք այդ բա­նալին, նոյն պա­հարա­նի մէջ, ուր թաքցրել եմ ձեր կայ­քը, այնտեղ եր­կու արկղնե­րում պա­հուած են վան­քի սրբու­թիւննե­րը. տա­րէք ձեզ հետ, թող աւա­զակ­նե­րի ձեռ­քը չընկնին։— Դուք միշտ այնքան հա­ւատ էք ու­նե­ցել դէ­պի մեր վան­քը, որ ոչ մի քրիս­տո­նեայ չէ ու­նե­ցել։

— Կը տա­նեմ, միամիտ կա­ցէք,— պա­տաս­խա­նեց քուրդը։ — Բայց դուք վեր առէք ձեզ հետ իմ մար­դե­րից մէ­կը, նա հե­ռուից կը հե­տեւի ձեզ. եւ եթէ ձեզ բռնե­լու կամ պա­հելու լի­նեն, նա ինձ իմա­ցում կու տայ։

Վա­նահայ­րը համ­բուրո­ւեցաւ իր բա­րեկա­մի հետ եւ սկսեց դի­մել շէյ­խի բա­նակը։ Նա ամե­նեւին յոյս չու­նէր, թէ կը վե­րադառ­նայ այնտե­ղից եւ միւս ան­գամ կը տես­նի իր բա­րեկա­մին։

Նոյն մի­ջոցում հա­սան Օմա­րի մար­դի­կը, բե­րելով իրանց հետ երե­սու­նի չափ աւե­լորդ ձիաներ, եւ նա բար­ձել տո­ւաւ իրան պատ­կա­նող իրե­ղէն­նե­րը, որ քա­նի օր առաջ ապա­հովու­թեան հա­մար բե­րել էր այնտեղ. նա չմո­ռացաւ իր հետ վեր առ­նել եւ այլ եր­կու արկղներ, որոնց մա­սին խնդրել էր վա­նահայ­րը։ Երբ նա բո­լորո­վին պատ­րաստ էր, դռնա­պանը բա­ցեց պարսպի գաղտնի դռնե­րը, եւ ազ­նիւ քուրդը խիստ տխուր սրտով համ­բուրեց տա­ճարի սուրբ սե­ղանը, եւ հե­ռացաւ վան­քից։

Վա­նահայր Եղիազար վար­դա­պետը գնաց շէյ­խի բա­նակը, եւ այ­լեւս չվե­րադար­ձաւ այնտե­ղից…

Մի քա­նի ժա­մից յե­տոյ քրդե­րը խումբ-խումբ մտան նախ «Վան­քի գիւ­ղը», առաջ սկսե­ցին անա­սուննե­րը դուրս քշել, յե­տոյ տնե­րը դա­տար­կե­ցին, եւ նրանց մէջ գտնո­ւած իրե­ղէն­նե­րը բառ­նա­լով գրաստնե­րի վրայ, ճա­նապարհ դրին։ Երբ գիւ­ղի հետ իրանց հա­շիւը վեր­ջացրել էին, մտան վան­քը, այնտեղ էր ամ­բա­րուած շրջա­կայ­քի բո­լոր հարստու­թիւնը,— սկսե­ցին դուրս կրել։ Ողոր­մե­լի ժո­ղովրդի լացն ու կո­ծը, նրանց դառն աղա­ղակ­նե­րը ամե­նեւին չէին ազ­դում յափշտա­կիչ­նե­րի ան­գութ սրտե­րին… ամե­նափոքր ընդդի­մադ­րութիւ­նը պա­տաս­խանւում էր սրով եւ ատրճա­նակով...։ Ահա՛ այս սար­սա­փելի անցքը ան­ցել էր, որ Սար­հա­տի խումբը, Սա­քալ-Թու­թա­նի քա­ջագոր­ծութիւ­նից յե­տոյ, մի գի­շեր դի­մեց դէ­պի Բար­դուղի­մէոս առա­քեալի վան­քը։

Ի՞նչ էր որո­նում թշո­ւառ երի­տասար­դը այն կի­սով չափ կոր­ծա­նուած եւ դա­տար­կո­ւած վան­քի մէջ…։