«Հասարակութիւնը թովիչ է,
երբ հնարաւոր է միմեանց
հետ յարաբերուել»։
Շամֆորտ
ՌՈՒԲԷՆ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ
Կենդանական աշխարհին յայտնի է, որ երբ ոհմակ կը ձեւաւորուի, ըստ բնազդի անդամներու՝ բոլորէն ուժեղը կը դառնայ խումբի առաջնորդը, ոչ ընտրութիւնով՝ ուժով։ Նոյնը կը կատարուէր նաեւ մարդկանց հետ՝ նախամարդ ժամանակներէն ի վեր. որեւէ ցեղի կուտակում կը դառնար համայնք, գիւղ իր առաջնորդով կամ արդի բառապաշարով՝ գիւղապետով։ Երեւոյթը աւելի զարգանալով, բազմանալով՝ դարերու ընթացքին առաջացած են քաղաք, երկիր պետութիւն, առաջնորդ իշխանաւոր արժէքները։
Հասարակութիւնը, որ կ՚ապրի որոշ մի տարածքին, ունի իր յատուկ ինքնուրոյն ղեկավարութիւնը, կառավարութիւնը, պետականութիւնը։ Արդի պայմաններուն անոնք կ՚ըլլան տարբեր ի սփիւռս աշխարհի՝ թագաւորութիւն, սուլթանութիւն, հանրապետութիւն՝ ժողովրդավար կամ բռնատիրական ըստ բնակիչների հնազանդուելու աստիճանին։ 1789-ին ֆրանսական յեղափոխութիւնը մենաշնորհ տիրակալ եւ յետագային ստրկատիրական համակարգէն ազատուելու համար էր, ժողովրդավարութիւն հաստատելու նպատակով, բայց տասնամեակներ անց այն կորսնցուց իր նախնական սկզբունքը։ Երբ մարդկային արատաւոր գործօնի եւ համակարգի թերութիւններու առկայութեամբ՝ դռները լայն բաց են ամէն տեսակի խաբեբայ եւ արկածախնդիր անբարոյ անձանց համար ընտրութեան խախտումի միջոցով իշխանութեան տիրանալու, որեւէ ժողովուրդ հնարաւորութիւն չունենալով իր ճաշակին յարմար համակարգ ստեղծելու, ստիպուած կուրօրէն կը հնազանդին կայացած ժողովրդավարութեան։ Բազում են այդ կարգի երկրներ աշխարհին։
Մեր նախնիները եւս հազարամեակներ դիմակայած են տարբեր տեսակի մարտահրաւէրներ՝ յաղթական թէ պարտուողական ելեւէջներով՝ հուսկ արդի վիճակին հասած ենք։ Մոնղոլ թաթարական արշաւանքներէն ի վեր մօտ հազարամեակ խարխափելով փնտռած ենք մեր իրական ինքնութիւնը, կորցրած պետականութիւնը, դարձած ենք անցանկալի մեր իսկ նուիրական հողի վրայ, միշտ՝ կորցրածը վերականգնելու անուրջով մինչեւ 1918-ի երազած հանրապետութեան ստեղծումը։ Ցաւօք երազը իր դրական ու բացասական կողմերով տեւեց երկու տարի մեր ներքին տարաձայնութիւններու եւ արտաքին թշնամիներու առկայութեամբ1։ Եղաւ, ինչ պիտի ըլլար, որ անհնար էր խուսափիլ եւ յայտնի չէ, թէ ո՞ւր կը հասնէինք՝ մի ոտքը կաղ ըլլալու մեր վիճակով։ Ի վերջոյ եօթ տասնամեակ՝ համայնավար դրախտի մէջ նաւարկելով, դժգոհ թէ գոհ, մեր նոր ճակատագիրը տնօրինելու հնարաւորութիւն, ունեցանք ի դէմս արդի ժողովրդավար հանրապետութեան ձեւաւորումին։
Ա՜ւաղ, մեր քաղաքական այրերը չունեցան բաւարար հասունութիւն, յանդգնութիւն եւ իմաստութիւն բախտի անիւը պտտել յօգուտ երկրի եւ հանրութեան շահերի եւ ընկնելով ժողովրդավարութեան ոլորանի մէջ՝ թոյլ տուեցին իշխանութեան ոլորտ մուտք գործել ամէն տեսակի աճպարար, ապիկար, թերուս աւազակաբարոյ գործիչներու, որուն աւերիչ հետեւանքները լաւ յայտնի են. ազգային գաղափարախօսութեան դիմաց քաջալերուեց կուսակցական եւ անձնական շահերը, արտագաղթը, կաշառքը, մօտ երեք տասնամեակ տեւած թալանը։
Այդ հիւանդոտ համակարգը ասպարէզէն դուրս մղեց արդար հայեցի կեցուածքով մտաւորականութեան՝ տեղ տալով որկրամոլ մտայնութեան սակաւապետ համակարգին։ Ազատ խօսքի պատրուակով տարածում ունեցաւ անպարկեշտ լպիրշ խօսելաձեւը նոյնիսկ ԱԺ-ի պատերէն ներս, իսկ քաղաքական բանավէճը կը դառնայ հայհոյանքի միջավայր. անյայտ է, թէ մինչեւ ո՞ւր կ’երթայ ծեծկռտուքը զանց առնելով։
Ժողովրդավարութիւնը սկզբունքով հմայիչ է, խօսքի եւ բոլոր տեսակի ազատութիւններու արգելում չունի, միայն թէ ոմանք անտեղեակ են անոնց պատշաճութեան սահմաններուն՝ յաճախ ատելութիւն տարածելով։ Այդ սկզբունքով ղեկավարուող երկրներ շարքին մենք պիտի ջանանք անոնց նմանուիլ ռազմարդիւնաբերութեան, զարգացած տնտեսութեան, յատուկ ծառայութեան ու այլ եւ այլ բնագաւառներուն, որ թոյլ կու տայ բարձրացնել կրթական համակարգը առաջնակարգ մակարդակի, որ անհրաժեշտ մասնագէտներ ունենալու լաւագոյն բանալին է, հզօրացնել բանակը դիմակայելու ակամայ վտանգներուն, գոյացնել ռազմավարական այլ եւ այլ ծրագրեր եւ այլն։
Ուշադրութեան արժանի են երկու պաշտօնական ազդ. ա) Լիդիան ընկերութիւնը իր բաժնետոմսերուն 12,5%-ը կու տայ ՀՀ-ին, բ) Քաջարանի մոլիբդենի հանքի արտահանողները մեծ գումարի տարեկան հարկ վճարած են։ Այց ծանուցումներու իրաւական բաժինը չէ մեզ անհանգստացնողը, թերեւս այն անթերի է, բայց կայ մի այլ տեսանկիւն.ոսկիի պաշարները սկզբունքով երկրի, իմա՚ ժողովրդի ժառանգութիւնն է եւ անոր միայն 12,5% է իրեն բաժին կը հասնի եւ մնացածը օտարին է, մինչդեռ հնարաւոր չէ՞ր արդեօք փոխառութեամբ ներդրման գումարը գտնել եւ շահագործումը սեփական ուժերով իրագործել, աւել մեծ շահոյթ ակնկալելով։ Նոյնն է պարագան Քաջարանի մոլիբդենի պարագային. մերոնք կը բաւարարուին հումք արտահանելով ցածր գներով, մինչ այն կարելի էր շատ փնտռուած ու գնահատուած ապրանք՝ մոլիբդեն մետաղ բազմապատկելով մեր եկամուտը այդ ճիւղին։
Մեծ առաքելութիւն է դրուած մեր սերունդներուն առջեւ, այն է՝ ամէն գինով ըլլալ պահանջուածէն աւել նուիրուած, իմաստուն, գուրգուրալ ու պահպանել պապերէն եկած ժառանգութեան լոկ հրաշքով փրկուած մասնիկը։ Երկար ճանապարհ կայ անցնելու, մտածելու եւ կարծրակերպար աւանդոյթը այլափոխելու։
Բարի երթ։
1 Ոմանց պիտի թուի աւելորդ՝ հին վէրքեր քրքրելը, բայց անցեալի սխալները մոռնալը առաւել սխալ է, քանզի նոյնը կը կրկնուի արդի պայմաններուն։
