Վկայութիւններ՝ քօղարկուած անցեալի մասին

ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ

Լրագ­րող եւ մօտ ան­ցեալի կա­րեւոր իրա­դար­ձութիւննե­րու մա­սին հրա­տարա­կած գիր­քե­րով ծա­նօթ Սեր­տար Քո­րու­ճու, այս ան­գամ ըն­թերցող­նե­րուն կը ներ­կա­յանայ նոր հա­տորով մը։

Վեր­ջերս «Արաս» հրա­տարակ­չա­տան մա­տենա­շարէն լոյս տե­սաւ ծա­ւալուն ու­սումնա­սիրու­թիւն մը։

12 Սեպ­տեմբեր 1980 թո­ւակա­նի զի­նուո­րական հա­րուա­ծի օրե­րուն Թուրքիոյ հա­յոց դէմ գոր­ծադրո­ւող քա­ղաքա­կան, ըն­կե­րային եւ դա­տական ճնշումնե­րը այս ու­սումնա­սիրու­թեան շնոր­հիւ առա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով կը պար­զո­ւին հա­սարա­կու­թեան։

Եր­կու գլխա­ւոր բա­ժին­նե­րէ բաղ­կա­ցող գիր­քի առա­ջին հա­տուա­ծը ընդհա­նուր նկա­րագ­րա­կանի մը բնոյ­թը ու­նի։ Հե­ղինա­կը այս բաժ­նի մէջ զա­նազան­նե­րու կար­ծիքնե­րը մէկ­տե­ղելով կը նկա­րագ­րէ 1970-ական­նե­րու երկրորդ կէ­սէն սկսե­լով Թուրքիոյ մէջ հա­կահայ քա­րոզ­չութեան ծա­ւալու­մը։

Քո­րու­ճու սոյն քա­րոզ­չութեան մեկ­նա­կէտ որ­պէս, կը ներ­կա­յաց­նէ 76-ամեայ Մկրտիչ Եանը­քեանի Լոս Ան­ճե­լըսի մէջ եր­կու թուրք դի­ւանա­գէտ­ներ սպան­նե­լու դէպ­քը։

Եանը­քեան, ոճի­րը գոր­ծե­լէ ետք այդ սպան­դը բա­ցատ­րած էր իբ­րեւ ցե­ղաս­պա­նու­թեան վրէժ։

Ար­դա­րեւ Եանը­քեանի կո­չը ար­ժա­նացաւ ար­ձա­գանգնե­րու եւ ԱՍԱ­ԼԱ-ի անու­նով գոր­ծո­ւած ոճիր­նե­րը իրար յա­ջոր­դե­ցին։

Սեր­տար Քո­րու­ճու այդ օրե­րու հա­յատեաց հա­լածանքնե­րը կը ներ­կա­յաց­նէ մամ­լոյ խո­րագիր­նե­րով։ Այդ տա­րինե­րու զան­գո­ւածա­յին լրա­տուա­միջոց­նե­րը իրենց սլաք­նե­րը ուղղած էին հայ ժո­ղովուրդին, որուն ան­բա­ժան մաս­նիկն էր նաեւ երկրի հայ փոք­րա­մաս­նութիւ­նը։

Այդ նոյն շրջա­նին Թուրքիոյ դէմ յստակ դիր­քո­րոշում մըն ալ ձե­ւաւո­րուած էր եւ­րո­պական եր­կիրնե­րու մօտ, յատ­կա­պէս ալ կիպ­րա­կան հար­ցի զու­գա­հեռու­թեամբ։ ԱՄՆ-ի զի­նամ­թերքի ար­տածման առու­մով հռչա­կած շրջա­փակու­մին յա­ջոր­դեց եւ­րո­պական եր­կիրնե­րու վի­զայի պար­տադրու­թիւնը։ Եթէ այլ պատ­ժա­միջոց­ներ տա­րինե­րու ըն­թացքին հա­մեմա­տաբար մեղ­մա­ցան, վի­զայի պար­տադրան­քը ալ աւե­լի սաստկա­նալով կը շա­րու­նա­կուի մին­չեւ մեր օրե­րը։

Քո­րու­ճո­ւի գիր­քին երկրորդ հա­տուա­ծը յատ­կա­ցուած է վկա­յու­թիւննե­րու։ Այս բաժ­նի մէջ 12 Սեպ­տեմբե­րի յա­ջոր­դող օրե­րուն, ան­հիմն մե­ղադ­րանքնե­րով բեր­ման են­թարկո­ւած հա­յերու հա­րազատ­նե­րը կը պատ­մեն զա­նազան վկա­յու­թիւններ։ Այս հա­տուա­ծի մի­ջոցաւ առա­ջին ան­գամ գիր­քի մը էջե­րուն վրայ կը յայտնո­ւին այնպի­սի դրո­ւագ­ներ, որոնք ցարդ չեն յի­շուած ամե­նամ­տե­րիմ­նե­րու շրջա­նակին մէջ ան­գամ։

Հան­րա­ծանօթ այդ դէմ­քե­րու մէջ յատ­կա­պէս կ՚առանձնա­նայ Հայր Մա­նուէլ վար­դա­պետ Եր­կա­թեան եւ պա­տուե­լի Հրանդ Կիւ­զե­լեան։ Եր­կու նո­ւիրեալ անուններ, որոնք են­թարկո­ւեցան ծանր տան­ջանքնե­րու, որոնց հե­տեւան­քով կորսնցու­ցին նաեւ մարմնի առող­ջութիւ­նը։

Իս­քենտե­րու­նի, այլ անո­ւան­մամբ Ալեք­սանտրե­դի սան­ճա­քի ան­կումէն, Մու­սա Լե­րան հա­յերու զան­գո­ւածա­յին գաղ­թէն, Շա­բաթօ­րեայ մայ­րե­րու եր­կա­րատեւ դի­մադ­րութե­նէն ետք դար­ձեալ պատ­մութեան մո­ռացու­թեան թո­ղուած նիւթ մը, նոր վկա­յու­թիւննե­րով կը ներ­կա­յանայ հան­րութեան։

Քո­րու­ճու, իր այս ու նման ու­սումնա­սիրու­թիւննե­րով, բա­ցի ան­մի­ջական ըն­թերցող­նե­րէ, կա­րեւոր են­թա­հող մը կը պատ­րաստէ ապա­գայի հե­տազօ­տիչ­նե­րուն հա­մար։ Այս ալ յա­ւելեալ ար­ժէք կը բե­րէ կա­տարո­ւած աշ­խա­տու­թեան։

25 Յու­նո­ւար Շա­բաթ յետ­մի­ջօրէին, Եսա­յեան միու­թեան մէջ կա­յացաւ գիր­քի շնոր­հանդէ­սը, բազ­մա­թիւ գրա­սէր­նե­րու ներ­կա­յու­թեամբ։ Այս առ­թիւ Սեր­տար Քո­րու­ճու, Բագ­րատ Էս­դուգեան եւ Լո­ւիզ Պա­քար ելոյթ ու­նե­նալով ար­տա­յայ­տո­ւեցան գրքի նա­խապատ­րաստու­թեան շրջա­նին եւ ապա ամ­բողջա­կան պա­տու­մին կա­րեւո­րու­թեան շուրջ։

Աւար­տին ցան­կա­ցող­նե­րուն հա­մար հե­ղինա­կը մա­կագ­րեց իր վեր­ջին գործը։