ՐԱՖՖԻ
Դ
Արուսեակը դեռ նոր էր բարձրացել հորիզոնի վրայ, դեռ նոր արշալոյսի եզերագիծը սկսել էր կարմրել, երբ նա արթնացաւ։ Երիտասարդը ամբողջ մարմնով դողաց, երբ նկատեց, որ կորցրել է գիշերի մեծ մասը, երբ կարող էր բաւական ճանապարհ կտրել։ Նա շտապով վերցրեց հրացանը եւ նիզակը, շարունակեց իր ուղին։
Անցնելով Աղբակա լեռնադաշտերը, նա տեղ-տեղ նկատում էր հայոց գիւղորայք, որ դեռ ծխում էին վաղորդեան մառախուղի միջից։ Այս ծուխը նման չէր այն ծուխին, որ առաւօտները վեր է բարձրանում խաղաղասէր շինականի խրճիթի երդիքից. դա մի չարագուշակ ծուխ էր, որ երբեմն խառնւում էր հրեղէն բոցերի հետ։ Նա անցաւ գիւղերից մէկի մօտով եւ տեսաւ, որ գետնափոր տնակները բոլորովին մոխիր էին դարձել եւ այստեղ ու այնտեղ ընկած էին արիւնով ներկուած, կամ սարսափելի կերպով այլանդակուած դիակներ։ Նա զգաց բոլոր զարհուրանքը այն երեւոյթների, որ նոյն գիշերն իր համար մնացել էին անբացատրելի։ — Կրակները, որ նրան գիշերային խաւարի մէջ սարսափեցնում էին. հայոց հրդեհուած գիւղորայք էին։
Այս սոսկալի տեսարանները, որ ամէն մարդու վրայ կարող էին ունենալ կայծակի ներգործութիւն, նրան շատ հասարակ երեւացին. կարծես, նա գիտեր, թէ այսպէս պէտք է լիներ, կարծես, նա առաջուց որպէս մարգարէ հոգւոց աչքերով տեսել էր բոլոր գալոցը իր արիւնալի պատկերներով։ Եւ նա առաջուց երկար կարդալով իր երեմիականը, նրա սիրտը կոշտացել էր, նրա աչքերում արտասուք չէր մնացել այժմ կատարուած իրողութեան վրայ ողբալու։ Եւ այս պատճառով նա, կարծես, անտարբերութեամբ էր նայում այն աւերակներին, այն կոտորածի կոյտերին, ուր կին, աղջիկ, երախայ, ծեր, եւ տղամարդ ընկած էին մինը միւսի վրայ։
Զարմանալի բան է մարդկային սիրտը. շատ անգամ նմանում է մի անսահմանութեան, որ ամփոփում է իր մէջ ամբողջ տիեզերքը, շատ անգամ նմանում է մի լիքը անօթի, որի մէջ գտնուած նիւթը ընդդիմահարում է, տեղի չէ տալիս մի ուրիշին զետեղուելու։ Եւ աւելի բացասական է լինում նա, երբ լցուած է լինում սիրով։ Ամէն մի նոր ներմուծութիւն դատարկ տեղ է որոնում, բայց նրա սիրտը դատարկ չէր…։
Նա կրկին եւ կրկին նայեց ծխացող աւերակներին եւ անցաւ։ Իր ճանապարհի վրայ շատ անգամ հանդիպում էին այնպիսի ծխացող աւերակներ, շատ անգամ երեւում էին նրան մոխիր դարձած գիւղեր եւ շատ անգամ նա տեսնում էր՝ կամ բոլորովին անշնչացած, կամ իրանց տաք արեան մէջ թաւալուող դիակներ,— եւ այդ բոլորը նրա վրայ միայն րոպէական ազդեցութիւն էր անում։
Արշալոյսը այժմ սկսել էր աւելի պայծառ բոցավառուել եւ արեւի կարմիր-ծիրանագոյն շառաւիղները դեռ նոր ցոլանում էին ձիւնի պէս սպիտակ ամպերի վրայ, տալով նրանց քրքումի գոյն։ Բայց ձորերի մէջ տակաւին լոյս չկար։ Երիտասարդը դեռ շարունակում էր իր ճանապարհը զարտուղի շաւիղներով։ Սարի այծը միայն կարող էր անցնել այն սարսափելի ելեւէջները, այն նեղ կիրճերը եւ այն ժայռոտ գահավէժները, որոնց միջով գնում էր նա։ Նա դիմում էր ուղղակի դէպի Երեսան գիւղը։ Վերջապէս հասաւ այնտեղ։ Կրակը եւ սուրը ոչնչացրել էր թէ՛ մարդ եւ թէ՛ բնակութիւն։ Այստեղ նա երկար շրջում էր ընկած դիակների մէջ, եւ կարծես մի բան որոնում էր նրանց մէջ։ Յետոյ նա կանգ առեց մի ծխացող խրճիթի առջեւ, խորին լռութեամբ նայում էր նրա վրայ։ Այս տնակի մէջ անցել էր նրա մանկութիւնը, այստեղ էին բնակւում նրա ծնողքը, քոյրերը եւ եղբայրները, որոնք այժմ չկային…։ Այս ցաւալի տեսարանը քամեց նրա աչքերից մի քանի կաթիլ արտասուք, որոնք գլորուեցան գունաթափ երեսի վրայ։
Արտասուքը մի զարմանալի արտայայտութիւն է հոգեկան կրքերի։ Որպէս տխրութիւնը, նոյնպէս եւ ուրախութիւնը արտասուք ունեն։ Բայց սարսափելի է լինում այն արտասուքը, որ դուրս է ցայտում բարկութիւնից,— երիտասարդինը այդ տեսակիցն էր։ Այդ տեսակ արտասուքը նման է երկնքի արտասուքին, որ խառն է լինում մրրիկի որոտման եւ կայծակների հետ…
Նա նկատեց այրուող խրճիթի մօտ մի քանի իրեղէններ, որոնց, գուցէ աւարառուն անձեռնհաս լինելով, թողել էր այնտեղ։ Իրեղէնները բոլորը ծանօթ էին նրան։ Ահա այն գորգի վրայ շատ անգամ նստում էր իր ծերունի հայրը...։ Ահա այն վերմակի տակ շատ անգամ քնել էր ինքը…։ Ահա այն տաշտի մէջ խմոր էր հունցում իր մայրը…։ Ահա այն մեծ թասը, որի մէջ իր քոյրը կթում էր ոչխարները…։ Մի խօսքով նրանց ամէն մէկը զարթեցնում էր իր մէջ հին-հին յիշատակներ։ Նա մօտեցաւ եւ սկսեց մին-մին վեր առնել եւ ձգել խրճիթի այրուող կրակի մէջ, կարծես, նրա բոցերը սաստկացնելու մտքով։ Նոյն միջոցին վրայ հասան երկու զինուորուած քուրդ ձիաւորներ, որոնք իրանց ետեւից քարշ տալով բերում էին մի քանի ուրիշ ձիաներ։
- Ինչո՞ւ ես այրում,— ասաց նրանցից մէկը,— մենք եկել ենք տանելու. առաջ գրաստներ չ՚ունէինք, հիմա բերել ենք։
- Էլի կը տանէք,— պատասխանեց երիտասարդը սառն կերպով,— դեռ շատ է մնացել։ Իջէ՛ք ցած։
Քուրդերը ձիերից ցած իջան եւ կամենում էին իրենց բեռները պատրաստել։
- Մի՛ մօտենաք, ես պէտք է այրեմ դրանց,— գոռաց երիտասարդը։
- Ի՞նչու։
- Ձեզ էլ դրանց հետ կայրեմ, եթէ թոյլ չտաք։
- Դո՞ւ։
- Ես։
Նոյն րոպէում երիտասարդի ծանր սուրը իջաւ քրդերց մէկի գլխին, իսկ միւսի կուրծքի մէջ որոտաց նրա ատրճանակը։ Երկուսն էլ ընկան։ Երիտասարդը խլեց դիակները եւ ձգեց կրակի մէջ։ Այնուհետեւ նա բռնեց նրանց ձիերից մէկը, որն աւելի լաւն էր, նստեց եւ սկսեց քշել։
Յայտնի չէ, թէ ի՞նչու, երբ նա մի փոքր հեռացաւ, կրկին ցած իջաւ ձիուց, նրան արձակեց եւ ինքն դարձեալ սկսեց ոտով գնալ։ Երեւի այդ այն պատճառով էր, որ ձիով չէր կարող անցնել այնտեղի նեղ եւ դժուարին ճանապարհներով, որ ընտրել էր իր համար։
Բաւական հեռանալով իր հայրենական գիւղից, մի լեռնադաշտի վրայ նրա ուշադրութիւնը գրաւեց մի մթին կէտ, որ ազատ կերպով նշմարւում էր նոր բարձրացող արեգակի ճառագայթների միջով։ Նա շատ հեռու էր։ Որքան մօտենում էր երիտասարդը, այնքան յիշեալ առարկան աճում եւ աւելի մեծ ծաւալ էր ստանում։ Կարծես նա կախ էր ընկած օդի մէջ եւ բաւական բարձր էր երկրի մակերեւոյթից։ Նա ծռեց իր ուղին դէպի այն կողմը։ Երբ փոքր ինչ եւս մօտեցաւ, նրանց թիւը բազմացաւ, որոնք այժմ նման էին այն խրտուիլակներին, որ ցցում են երկայն ձողերի գլխին եւ տնկում են հասունացած արտերի կամ սեխանոցների մօտ, որ թռչունները, խոզերը եւ արջերը չփչացնեն նրանց։
Բայց յիշեալ խրտուիլակներից ո՛չ թռչունները եւ ո՛չ գազանները չէին վախենում։ Նա տեսնում էր, թէ որպէս գիշակեր ագռաւները, անգղները եւ մինչեւ անգամ երկչոտ կաչաղակը ուրախ-ուրախ թռիչքներ էին գործում, ճախրում էին, պտոյտներ էին անում, իջնում էին նրանց վրայ եւ կրկին բարձրանում էին օդի մէջ։ Այնտեղ եւ շնագայլն ու բորենին ուրախական ձայներ էին հանում։ Երեւում էր, որ այդ անասունները բոլորել էին մի ճոխ սեղանի շուրջը։
Տեսարանը պարզուեցաւ, երբ նա բոլորովին մօտ գնաց. երկայն ձողերի գլխին շամփրած մարմինները մարդկային դիակներ էին, որոնց կենդանի բարձրացրել էր այնտեղ բարբարոս ձեռքը, իսկ այժմ մեռած էին։ Նրանք թիւով երեք էին, որոնց մի կողմ թեքուած գլուխներից սարսափած ճանապարհորդը ճանաչեց երկու քահանայի և մի վարդապետի երեսները։ Եղեռնագործութեան ամենասոսկալի օրինակն է այդ, որ ստեղծել է մահմետականի անգթութեան հանճարը,— կենդանի մարդիկ ղազուխի զարկելու...Ձողերի շուրջը ածած էին կոտորած դիակներ, որոնք գազանների գիշատելուց աւելի այլանդակուելով սարսափ էին ձգում նայողի վրայ։
Յանկարծ երիտասարդը լսեց մի խուլ մրմունջ, որ նման էր այն դառն հառաչանքին, որ արձակում է մարդ մահուան տագնապի մէջ տանջուած րոպէներում։ Նա շտապեց դէպի ձայնը։ Գետնի վրայ նշմարւում էին արեան կաթիլների հետքեր, որոնք հազիւ տեսանելի շաւիղի նման տանում էին դէպի այն կողմը։ Տասը քայլ հազիւ փոխել էր նա, յանկարծ ծնկները թուլացան, գետնին փռուեցաւ եւ գրկեց մի ալեզարդ ծերունի։ Մի քանի րոպէ մեռնողը եւ կենդանին մնացին անմռունչ։
Մեռնողը աւելի շուտ ոգի առաւ, քան թէ կենդանին, եւ առաջինը խօսեց իր թոյլ, դողդոջուն ձայնով. «Հիմա, Տէ՛ր, ա՛ռ հոգիս, որովհետեւ մեռնում եմ որդուս գրկի մէջ»։
Երիտասարդը դեռ անշարժ էր։
Ծերունին աւելացրեց.
«Տասը տարի կորած որդիս այժմ կը փակէ հօր աչքերը»։
Երիտասարդի գլուխը դեռ այնպէս ընկած էր ծերունի հօր կուրծքի վրայ։ Հայրը իր թոյլ ձեռքով բարձրացրեց այն սիրելի գլուխը եւ ասաց.
«Սարհա՛տ, աննման Սարհա՛տ, թող օրհնեմ քեզ, յետոյ մեռնեմ»։
— Բայց առաջ դու լսի՛ր որդուդ անէծքը, եւ յետոյ մեռիր,– ասաց երիտասարդը զայրացած ձայնով։— Այո՛, տասը տարի կորած որդիդ այժմ պէտք է փակէ հօր աչքերը, որին գտնում է արեան մէջ շաղախուած։ Բայց ո՞վ եղաւ որդուդ կորչելու պատճառը, եթէ ոչ ինքը հայրը։ Ես անառակ որդի չէի, ես փչացնող եւ արբեցող չէի,— ես միայն սիրում էի զէնքեր, սիրում էի ձի, սիրում էի որսալ։ Իմ զուարճութիւնները համեստ էին։ Իսկ այդ բոլորը ատում էիր դու։ Ինձ դու ձգեցիր վանքը եւ կամենում էիր ինձանից ճգնաւոր, աղօթող պատրաստել։ Այնտեղից ես փախայ։ Այնուհետեւ խոփն ու բահը, գերանդին ու մանգաղը,— այդ բաները առաջարկեցիր ինձ։ Ես ընդունեցի, բայց առանց հրացանս թողնելու, որովհետեւ տեսնում էի, որ քուրդը յափշտակում էր մեր վարուցանքը. մի բանով պէտք է պահպանել նրան։ Բայց դու ինձ խրատում էիր բարի լինել եւ բարութեամբ պատասխանել չարին. դու ինձ ասում էիր. «մենք հայեր ենք, մեր գլուխը պէտք է միշտ ցած ծռած լիսի, մեր լեզուն միշտ մունջ պէտք է լինի եւ մեր ձեռքը պէտք չէ, որ բարձրանայ օտարի գլխի վրայ…»։ Դրանք էին քո քարոզները։ Բայց ես տեսնում էի, քանի որ գլուխս ծռում եմ, աւելի շատ են ծեծում. քանի որ լեզուս մունջ եմ պահում, աւելի շատ են հայհոյում,— ես տեսնում էի, երբ ձեռք չեմ բարձրացնում, եղած չեղածս խլում տանում են, եւ ես մնում եմ աղքատ ու քաղցած։ Բայց դու ամէն ինչ Աստուծոյ վրայ էիր ձգում, եւ պատուիրում էիր ինձ համբերել… Ես սկսեցի չհաւատալ Աստծուն, երբ տեսնում էի, որ նրա աչքերի առջեւ ամէն տեսակ չարագործութիւններ կատարւում են, եւ նա միշտ մնում է անտարբեր։ Իսկ քո բարկութեան չափն անցաւ. դու արտաքսեցիր հօր տնից անառակ որդու, որ իր պապերի սովորութիւններով չէր գնում, որ ատում էր ստրկական խոնարհութիւնը, որ չէր սիրում իր հալածողի ոտները լիզել...
- Բայց դու ո՞ւր գնացիր նրանից յետոյ եւ ի՞նչ էիր շինում,— հարցրեց վշտացած հայրը։
- Ես այնուհետեւ դարձայ մի թափառական որսորդ։ Բայց անասուններ սպանելու եւ մարդիկ մորթելու մէջ մի քայլ միայն կայ,— որդիդ յետոյ դարձաւ աւազակ եւ սկսեց մարդիկ կոտորել… Եւ ինչո՞ւ չկոտորէի, ինչո՞ւ չյափշտակէի, երբ տեսնում էի, այն մարդիկը, որ նոյնն են գործում, աւելի բախտաւոր են, աւելի յարգելի են։ Եւ որ ընդհակառակն, տեսնում էի, այն մարդիկը, որ բարի են, որ մի մրջիմ անգամ սպանելու սիրտ չունեն, որ աւազակ չեն,— նրանք թշուառ են, եւ ո՛չ իրանց ընտանիքի, եւ ո՛չ իրանց կայքի, եւ ո՛չ իրանց գլուխների տէրը չեն…։
Երիտասարդը լռեց եւ փոքր ինչ շունչ առնելուց յետոյ դարձեալ շարունակեց.
- Տեսնում ես, հա՛յր, դու էլ բարի մարդ էիր, գառան պէս խոնարհ էիր դու, բայց քո բարութիւնը քեզ չօգնեց։ Եւ այդ քահանաները, որ բարձրացած են ձողերի գլխին, եւ այդ դիակները, որ ընկած են նրա շուրջը,— բոլորն էլ բարի մարդիկ էին. ես ճանաչում եմ նրանց։ Բայց չարի առջեւ ընկան, բարութիւնը չօգնեց նրանց…։ Չարի հետ պէտք է չար լինել, բարիի հետ բարի. այս է պահանջում անարդար մարդկութիւնը…։
- Մի՛ տանջիր ինձ, որդի. թո՛ղ հանգիստ մեռնի անբախտ հայրդ,— ասաց ծերունին նուազած ձայնով։ Քո լեզուն աւելի խոր է խոցում իմ վէրքը, քան քուրդի նիզակը…։
- Ո՛չ, դու հանգիստ մեռնել չե՜ս կարող։ Նա չէ կարող հանգիստ մեռնել, որ հանգիստ չէ ապրել։ Հանգստութիւնը մեզ համար չէ, ո՛չ մեր խրճիթներում, եւ ո՛չ գերեզմանի խորքում…։
- Դու գնացի՞ր, տեսա՞ր մեր խրճիթը,— հարցրեց հայրը։
- Տեսայ, այրւում էր նա։
- Իսկ մա՞յրդ… քոյրե՞րդ… եղբա՞յրդ…։
- Ոչ ոք չկար. գիւղումը միայն դիակներ գտայ։
- Եւ չշտապեցի՜ր մի օր առաջ ձեռք հասցնել անօգնական հօրը եւ ազատել նրա ընտանիքը։
- Ես դրա վրայ չէի մտածում, թէեւ գիտէի, որ այս երկիրը այս օրերում կրակի եւ սրի կերակուր պիտի դառնայ։ Եւ ի՜նչ կարող էի անել ես. մի ձեռքը բիւրաւոր ձեռքերի դէմ ոչինչ անել չէ կարող։— Եւ ո՞վ կարող է օգնել մի ժողովրդի, որ ինքն իր ձեռքովն է սրում թշնամու սուրը։ Աւելի քան բռնակալը, մենք ինքներս մեզ համար պատրաստեցինք ստրկութեան շղթաները… նրանց դարբնեցին մեր պապերը եւ կաշկանդեցին զաւակներին…։ Եւ թո՛ղ անի՜ծեալ լինին նրանք… որ խլեցին մեզանից ամէն մի երկաթի կտոր եւ մի դանակ էլ չթողեցին մեզ մօտ…։ Եւ թո՛ղ անի՜ծեալ լինին նրանք, որ խլեցին մեզնից մեր սիրտը եւ նրա տեղը մի կտոր մեռած միս դրեցին…։ Եւ թո՛ղ անի՜ծեալ լինին նրանք, որ սովորեցրին մեզ բարի լինել, հնազանդ լինել, համբերող լինել…։
Այսպէս անագորոյն որդին կարդում էր իր սարսափելի անէծքները ողորմելի հօր գլխին, այսպէս նզովում էր նա պապերի սուրբ յիշատակը, մի այնպիսի րոպէում, երբ ծերունին մարելու վրայ էր։ Այսպէս մի չար դեւի նման, կարծես աշխատում էր խլել նրանից իր վերջին շունչը, նրանից, որ իրան շունչ եւ կեանք էր տուել։
- Բաւական է,— խօսեց ծերունին մեծ դժուարութեամբ։— Դու եկար մեր գլխին անէծքնե՞ր թափելու։
- Ո՛չ, ես դրա համար չեկայ։ Մեր հայրերը այդ պատուին էլ արժան չեն։— Ինձ քաշեց դէպի հայրենիքը մի սիրտ, որը սիրում էր ինձ։ Ես եկայ նրան ազատելու։ Հօրից, մօրից եւ ազգականներից անարգուած որդուն սիրում էր նա։ Նա սիրում էր աւազակին, որից դժոխքը սարսափում է. նա սիրում էր եղեռնագործին, որին հրեշտակները եւ սատանաները ատում են։ Ես եկայ նրան փրկելու…։
Ծերունու գլուխը կրկին թեքուեցաւ որդու բազուկների վրայ, եւ նա վերջին խօսքերը չլսեց։ «Դու անիծեցիր, բայց ես օրհնում եմ քեզ»…— ասաց նա եւ աչքերը փակուեցան։ Բայց շրթունքները դեռ շարժւում էին. եւ նա մրմնջում էր աղօթքի նման մի բան, որ վերջացուց այս խօսքերով. «Աստուած, ների՜ր որդուս»…։
Այդ նրա վերջին խօսքն եղաւ։
Երիտասարդը երկար բաց չէր թողնում հօր անշնչացած մարմինը իր գրկից. երկար նրա աչքերից արտասուքը թափւում էր ծերունու ձիւնի պէս սպիտակ, բայց արիւնով ներկուած ալիքների վրայ։ Այդ երկրորդ արտասուքն էր, որ թափում էր նա սիրելի հայրենեաց հողի վրայ ոտք կոխելէն յետոյ։
Երբ բոլորովին հանգստացած էր ծերունին, նա վեր առաւ մարմինը եւ այնպէս արիւնաթաթախ դրեց մի փոսի մէջ. յետոյ իր դաշոյնի ծայրով փորեց հողը, ծածկեց նրան։ Եւ ապա մօտաւոր լերան ժայռերի բեկորներից բերեց մի քանի կտորներ եւ դրեց գերեզմանի վրայ, ասելով.— Հանգստացի՜ր, ո՛վ բարի մարդ, եւ թող այս գերեզմանը մօտ լինի այդ զոհարանին, ուր մորթուեցան մեր հայրենիքի երեւելիները։ Այս սպանդանոցը կը լինի մի յաւիտենական խրատ ապագայ սերնդին, որոնց յիշել կու տայ իրանց թշուառ անցեալը… որոնց մտածել կու տայ հիմնել ներկան աւելի հաստատուն պայմանների վրայ… եւ այն ժամանակ գուցէ պապերի արիւնը որդիների փրկութեան ճանապարհը բա՛ց կ՚անէ…։
(Շարունակելի)
