Խաչատուր Ներսէսօղլուի «Լոզանի դաշնագիրը հայ մամուլի մէջ» խորագրեալ ուսումնասիրութիւնը լոյս տեսաւ «Լիթերաթիւր» հրատարակչատան մատենաշարէն։ Հեղինակին հետ զրուցեցինք այս երկրորդ գիրքի բովանդակութեան շուրջ։
Նախ ձեզ ճանչնանք։
Խ.Ն.- Ծնած եմ 1991 թուին Իսթանպուլ։ Աւարտեցի նախ Թարգմանչաց ապա Էսաեան վարժարանները։ Տակաւին աշակերտութեան տարիներէս յատուկ հետաքրքրութիւն ունէի պատմութեան հանդէպ։ Համալսարանական ուսումս հիմնականին փիլիսոփայութիւն էր, բայց աւարտաճառս պատրաստեցի պատմութեան նիւթով։ Օսմանեան հայ մամուլի էջերէն Վենիզերոսի մասին գրութիւններու մշակումով պատրաստուած աւարտաճառը ուսուցիչներուս թելադրանքով վերածուեցաւ հատորի մը եւ հրատարակուեցաւ 2020-ին։
«Լոզանի դաշնագիրը հայ մամուլի մէջ» իմ երկրորդ գիրքն է, որու նախապատրաստման փուլին աջակցութիւնը վայելեցի ինք եւս պատմութեան ուսանող քրոջս Թալար Ներսէսօղլուի։
Ինչը՞ ձեզ մղեց նման աշխատութեան։
Խ.Ն.- Լոզանի դաշնագիրը յաճախ օրակարգի եկող կարեւոր նիւթ մըն է։ Անցեալ տարի այդ դաշնագրի ստորագրման հարիւրամեակն էր եւ զանազան ակադեմական ուսումնասիրութիւններով նիւթը կրկին անգամ քննարկուեցաւ։ Անոնցմէ ոմանք քննարկեցին դաշնագրի տարբեր լրատուամիջոցներու մէջ ներկայացման օրինակները։ Ես ալ նման աշխատասիրութիւնով ուզեցի նպաստ բերել այդ ծաւալին։ Նախ սկսայ նիւթերու հաւաքագրման։ Կարելի եղածին չափ օպյեկտիւ մերձեցում մը որդեգրեցի, քանի որ հիմնական նպատակը ո՛չ թէ ներկայ ակնկալութիւնները գոհացնել, այլ անցեալը լուսաբանելն է։ Բոլոր աշխատութիւնը ութը ամիս տեւեց եւ գիրքը լոյս տեսաւ սոյն տարուայ Մայիս ամսուան մէջ։
Իսկ ընթերցողը ի՞նչ պիտի գտնէ այս հատորը թղթատելով։
Խ.Ն.- 20 հայերէն թերթ ուսումնասիրեցի, որոնցմէ շատը արտերկիր կը հրատարակուին։ Անոնց կարգին է «Առաւօտ», «Ասպարէզ», «Պայքար», «Ճակատամարտ», «Ժողովուրդի Ձայնը-Ժամանակ», «Մաճկալ» եւ «Երիտասարդ Հայաստան»։
Աշխատասիրութեան մէջ նախապատւութիւն տրուած է ուղղակիօրէն հայերը յուզող խնդիրներու։
Ներառուած են նաեւ նկարներ, երգիծանկարներ եւ գծագրութիւններ։ Գիրքի մուտքին անդրադարձներ կատարուած է հայ մամուլի պատմութենէն եւ գիրքին մէջ տեղ գտած թերթերու անցեալէն։ Երեք գլխաւոր հատուածներուն մէջ, երեք բաժիններու վրայ ուսումնասիրուած է Լոզանի բանակցութիւններու նախորդող շրջանի մասին ընդհանուր ակնարկ մը, ապա 1915-ի տարագրութեան մասին օրէնքը եւ վերջապէս 1922 Սեպտեմբերին Զմիւռնիոյ հրդեհէն ետք գաղթելու հարկադրուած հայոց պայմանները։ Այս հատուածի մէջ ուշագրաւ են արեւելեան խնդիրը, հայկական հարցը եւ անոնց զուգահեռ ըլլալով հայոց երկրի մասին յօդուածները։ Այդ յօդուածներու ընդհանուր յայտարարն է Անգլիա, Ֆրանսա, Ռուսիա եւ ԱՄՆ-ի հայոց ուղղած խոստումները։
Երկրորդ բաժնի մէջ տեղ տրուած է բանակցութիւններու գործընթացին։ Հոն կը տեսնենք հայկական պատուիրակութեան ձեռնունայն մնալուն ամբողջ հայութեան մօտ պատճառած հիասթափութիւնը։ Ինչպէս 1918-ի Մոնտրոսի դաշնագրին, Լոզանի գործընթացին մէջ ալ ոչ մէկ պետութիւն զօրակցած է հայոց։ Գիրքի երրորդ հատուածը նիւթ կ՚առնէ դաշնագրի հայերէն մամուլի մէջ ունեցած արձագանգները։ Բոլոր թերթերը համաձայն են թէ արդարութիւնը ի վերջոյ պիտի կայանայ։
Ի՞նչ տարբերութիւն կայ թուրք եւ հայ մամուլի մերձեցման մէջ։
Խ.Ն.- Նախաբանին մէջ գրած եմ հետեւեալ նախադասութիւնը. «Այս մէկը գրուած է մոռնալու, յիշելու եւ շեշտադրելու առանցքին»։ Այսինքն թէ հայ եւ թէ թուրք մամուլի մէջ կը տեսնենք անցեալի կարգ մը դէպքերը անտեսելու, իսկ իրաւացի տեսածներն ալ շեշտադրելու հակումը։ Թրքական մամուլը աւելի շատ ազդուած է թուրք պատուիրակներու յայտարարութիւններէն։ Այստեղ յատկանշական է Ռըզա Նուրի յայտարարութիւնները, որ հայ-թուրք հակադրութիւնը կը դիտէ քաղաքական գետնի վրայ եւ կը համարէ անլուծելի։ Այդ իսկ պատճառաւ ալ ան բացարձակապէս դէմ է հայոց իրենց երկիրը վերադառնալուն։ Այդ օրերու թրքական մամուլը բոլորովին կը բաժնէ Ռըզա Նուրի այս կարծիքը։
Իսկ ապագային ի՞նչ ծրագիրներ ունիք։
Խ.Ն.- Կը պատրաստուիմ երկու համագումարներու մասնակցելու։ Կարգ մը կիսաւարտ յօդուածներ ունիմ, որոնք պիտի լրացնեմ եւ պիտի հրատարակեմ ակադեմական պարբերականներու մէջ։
