ՆՈՐԱՅՐ ՇՈՂԻԿԵԱՆ
«Արմէնփրես»
1915-ի Հայոց Ցեղասպանութեան գործադիրներէն ամենադաժանը՝ Սալիհ Զեքին, տասնամեակներ շարունակ պատմագիտութեան մէջ ծածուկ մնացած է։ «Արմէնփրես», զրուցած է Հ. Հ. Արտաքին Գործոց Նախարարութեան Սահմանակից Երկիրներու Վարչութեան պետ, պատմական գիտութիւններու փրոֆ.՝ Արսէն Աւագեանի հետ։
Փրոֆեսոր Աւագեան, ուսումնասիրելէ ետք՝ Օսմանեան Կայսրութեան, ռուսական եւ վրացական արխիւները, բացայայտած է Հրէշ Զեքի առեղծուածը։
«Սալիհ Զեքի՝ ծնած էր 1883-ին Սամսուն քաղաքին մէջ ու ազգութեամբ չէրքէզ էր։ Իր հայրը, Օսմանեան Կայսրութիւն ներքաղթած էր 1864-ին, չէրքէզներու մեծ գաղթի ժամանակ, Հիւսիսային Կովկասի Կուբան շրջանէն։ Եթէ պրպտելու ըլլանք, ցեղասպանութեան հետ կապուած հայկական աղբիւրներու բոլոր յուշերը եւ կամ ալ՝ ընդհանրապէս, լուսաբանելով այդ շրջանի իրադարձութիւնները, Սալիհ Զեքի անունը առկայ է, որպէս Հրէշ Զեքի։ Զեքի նախապէս՝ 1915-ին, կը պաշտօնավարէր Էվերեկի մէջ ու ապա յաջորդաբար, կը նշանակուէր Տէր Զօրի նահանգապետ, ուր եւ կը գտնուէր համակեդրոնացման ամենամեծ ճամբարը։ Տարբեր տուեալներու համաձայն, Հրէշ Զեքի՝ կազմակերպած էր մօտաւորապէս 200 հազար հայերու ոչնչացումը։ Եթէ ուսումնասիրելու ըլլանք այդ ժամանակաշրջանի աղբիւրները, այն տպաւորութիւնը կ‘ունենանք, թէ ան յայտնուած է 1915-ին, 1916-ին ծաւալած է իր ամենասեւ գործունէութիւնը ու ապա անհետացած է։ Այսինքն՝ շատ քիչ տեղեկութիւններ կան, Զեքիի կեանքի անցեալին ու ապագային մասինե, ըսաւ Փրոֆեսոր Աւագեան։
Փրոֆ. Արսէն Աւագեան, Սալիհ Զեքիի վերաբերեալ տեղեկութիւնները, գաղած է Օսմանեան Կայսրութեան, ռուսական եւ վրացական աղբիւրներէ, սակայն պէտք է նկատի ունենալ նաեւ, որ Օսմանեան արխիւներուն մէջ, առկայ են այդ ժամանակաշրջանին պաշտօնավարած ու նոյն անունը ունեցող, մօտաւորապէս 210 պաշտօնեաներ եւս, որու հետեւանքով, հետազօտողներուն աշխատանքը չափազանց կը դժուարանայ։
«Քանի որ ես երկու անգամ պաշտօնավարած եմ՝ 2001-էն - 2005 եւ 2015-էն - 2019, որպէս Հայաստանի տեւական ներկայացուցիչ, Սեւծովեան Տնտեսական Համագործակցութեան Կազմակերպութեան մէջ եւ քանի որ ուսումնասիրութիւններս ու գիտական յօդուածներս, թրքերէնով հրատարակուած են նաեւ Թուրքիոյ մէջ, այսինքն՝ բաւական ճանչցուած եմ, ինծի արտօնեցին, որ օգտուիմ օսմանեան արխիւներէն։ Ես վեց տարի ուսումնասիրած եմ օսմանեան արխիւները ու հաւաքած եմ բազմաթիւ արխիւային փաստաթուղթեր։ Ասկէ զատ, Սալիհ Զեքիի վերաբերեալ շատ կարեւոր նիւթեր կան, ռուսական արխիւներուն մէջ նաեւ։ Նոյնպէս՝ քանի մը նիւթեր գտած եմ վրացական արխիւներուն մէջ, քանի որ Սալիհ Զեքի՝ 1923-էն - 1933, ապրած էր Թիֆլիսի մէջ։ Նաեւ թուրք պատմաբան ընկերներէս ոմանք, Ատրպէյճանական արխիւներէն ինծի հասցուցած են, նիւթերու լուրջ թիւ մը։ Ատրպէյճանի մէջ, խորհրդային կարգերու հաստատման աշխատանքի ժամանակ, Սալիհ Զեքի կարեւոր դերակատարութիւն ունեցած էր եւ այս մէկը կը հաստատուի կարգ մը արխիւային փաստաթուղթերէ։ Հետաքրքրական է նաեւ, որ Զեքի եղած է ատրպէյճաներէնի լատինական այբուբենի մշակման յանձնաժողովի նախագահին տեղակալը, ինչպէս նաեւ՝ ատրպէյճանական «Dai Yildiz» ամսագրի եւ «Yeni Fikir» թերթի գլխաւոր խմբագիրը», նշեց փրոֆ. Աւագեան։
Սալիհ Զեքի՝ բաւական մեծ դերակատարութիւն ունեցած է, նաեւ հայոց ցեղասպանութեան իրագործման մէջ։ Տէր Զօրի նահանգապետ նշանակուած է, իր առանձնակի վայրագութեան հետեւանքով։
«Սալիհ Զեքիի նշանակումը, որպէս Տէր Զօրի նահանգապետ, եղած է այդ ժամանակներու Սուրիոյ նահանգապետ՝ Ապտուլ Հալիք Ռենդայի առաջարկով։ Ռենդա՝ Զեքիի նշանակումը հիմնաւորած է, բաւական ուշագրաւ կերպով։ Ան նշած է, որ նախորդ միւթեսարիֆ՝ Ատիլ Պէյը, շատ գթասիրտ է հայերու նկատմամաբ ու տեղահանուած հայերուն ոչ միայն չի ոչնչացներ, այլ՝ ընդհակառակը, նոյնիսկ կը պաշտպանէ անոնց եւ իրենց համար ստեղծած է սաստիկ տանելի պայմաններ։ Ուրեմն պէտք է մէկը, որ պիտի կարողանայ իրականացնել, հայերուն նկատմամբ ծրագրուած բոլոր գործողութիւնները։ Ռենդան՝ առաջարկած էր Սալիհ Զեքիի թեկնածութիւնը, որ իր դաժանութեամբ, արդէն բաւական մեծ համբաւի տիրացած էր, Էվերեկ պաշտօնավարած տարիներուն։ Հայոց ցեղասպանութեան պատմութեան մէջ, մեծ թիւով իրադարձութիւններ, կապուած են Սալիհ Զեքիի հետ։ Օրինակ՝ Էվերեկի մէջ, ինքն է, որ կախաղան բարձրացուցած է, Օսմանեան խորհրդարանի պատգամաւոր՝ Մեծն Մուրադին եւ իր ութ ընկերները, ինչպէս նաեւ օրէնքը խախտած ըլլալու մեղադրանքով, աքսորած է Տարտանելի հերոս՝ Սարգիս Թորոսեանը իր ամբողջ ընտանիքով», ըսաւ Աւագեան։
Փրոֆ. Աւագեանի ուսումնասիրութիւնները ցոյց տուած են, որ Զեքի՝ հայերու ոչնչացման ծրագիրը իրագործելու նպատակով, օգտագործած է նաեւ կարգ մը կրօնափոխ հայեր։
Սալիհ Զեքի, կրօնափոխ հայեր կ‘օգտագործէր, իրենց ազգակիցները ոչնչացնելու համար։ Ան կ‘ըսէր, որ՝ «եթէ կրօնափոխ եղած էք, ուրեմն պէտք է հաստատէք ձեր հաւատարմութիւնը ու ոչնչացնէք ձեր հայրենակիցները»։ Սալիհ Զեքի՝ նաեւ զանազան չէչէնական խումբեր հաւաքած էր ու անոնք կ‘օգտագործէր, հայեր ոչնչացնելու համար։ Գոյութիւն ունին վկաներու ու վերապրողներու բազմաթիւ յուշեր, ուր կայ Սալիհ Զեքիի անունը։ Օսմանեան խորհրդարանի պատգամաւոր՝ Էմանուէլ Էմանուէլիտիս կը նշէ, որ 1917-ին, հանդիպած է Զեքիին ու այս վերջինը իրեն խօստովանած է, թէ կը զղջայ 60 հազար հայ ոչնչացուցած ըլլալուն, հայ երեխաներ ողջ ողջ այրած ըլլալուն եւ որ նոյնիսկ ուզած է անձնասպան ըլլալ։ 1933-ին Մոսկուայի մէջ գրած իր կարճ ինքնակենսագրութեան մէջ, Սալիհ Զեքի, նկարագրելով հայերու ոչնչացումը եւ թէ որքան արիւնալի արարքներ ու բազմամարդ սպանդներ տեղի ունեցած են հայերու տեղահանութեան ժամանակ, խոստովանած է, որ՝ «որպէս նահանգապետ, անշուշտ պատասխանատուութիւն կը կրեմ, մէկ որ ես եւս մասնակցած եմ, այդ զազրելի աշխատանքին», նշեց պատմաբան դիւանագէտը։
1918-ին, Սալիհ Զեքին լքած է Թուրքիան։
1920-ին, դատապարտուած է մահուան։ Մահուան վճիռը ստորագրուած է սուլթանին կողմէ, սակայն՝ այս որոշումը երբեք չէ գործադրուած ու ասկէ ետք է, որ կը սկսի Զեքիի համայնավարական ուղին ու ցեղասպանութիւն գործած նախկին գործիչը, կը սկսի ներկայանալ՝ Կուշարկով ազգանունով։
«Այս մարդը դարձած է համայնավար եւ հետաքրքրական է իմանալ, որ այն ժամանակ, գործակցիլ սկսած է նաեւ հայերու հետ։ Սալիհ Զեքի, հայեր ոչնչացնելէ ետք, սկսած է աշխատակցիլ հայ համայնավարներու հետ։ Անաստաս Միկոյեան բաւական օգնած է Սալիհ Զեքին իր համայնավարական գործունէութեան ընթացքին։ Սալիհ Զեքի՝ շատ կարեւոր դերակատարութիւն ունեցած է, ոչ միայն Թուրքիոյ համայնավար կուսակցութեան հիմնադրութեան մէջ, այլ եւ սաստիկ ուշագրաւ է այն կէտը, որ ինք եղած է օղակը, որու միջոցով հաստատուած է կապը, Պաքու գտնուող թուրք համայնավարներուն եւ Անատոլիայի Ազգայնական Շարժումին միջեւ։ Թէ իր անձնական գործին եւ թէ ալ իրեն վերաբերող տարբեր զեկուցագիրներուն մէջ, նշուած է, որ Զեքի մասնակցած է հայերու ոչնչացման աշխատանքին» ըսաւ Աւագեան։
Սալիհ Զեքի Կուշարկովի հետ առնչուող շարք մը հանգամանքներ նպաստած են, որ իր կերպարը տասնամեակներ շարունակ անբացայայտ մնայ։ Այս գործին մէջ, որոշ դերակատարութիւն ունեցած են նաեւ, 1918-ին՝ հայկական մամուլին մէջ լոյս տեսած տեղեկութիւնները։
«Թրքական պատմագրութիւնը, թէեւ չի ժխտեր Սալիհ Զեքիի գոյութիւնը, սակայն կայ նաեւ հետաքրքրական կէտ մը, որ թրքական պատմագրութեան մէջ, Սալիհ Զեքիի վերաբերեալ որեւէ ուսումնասիրութիւն գոյութիւն չունի։ Հետաքրքրական հանգամանք մը եւս կայ, ան ալ այն է, թէ ոմն՝ հպանցիկ անդրադարձ մը ունեցած է Սալիհ Զեքիի մասին, սակայն իրեն տալով սխալ ազգանուն ու այս ձեւով նպաստած է, որ այս մարդը անհետանայ պատմութեան թատերաբեմէն։ Հայկական թերթերը կը նշէին, որ 1918-ին, հայկական լէգէոնի զինուորները, Սալիհ Զեքի եւ իր օգնականը ձերբակալած եւ սպանած էին Պէյրութի մէջ։ Կայ նաեւ այլ տեղեկութիւն մը, որուն համաձայն հայերը իրեն ձերբակալած եւ սպանած են Սուրիոյ մէջ։ Իրականութեան մէջ սակայն, այդ թուականներուն, Սալիհ Զեքի Կ. Պոլիս կը գտնուէր, իսկ 1918-ի վերջաւորութեան, արդէն մէկնած էր Պաքու։ Զեքի մտավախութիւն ունէր, որ հայերու հանդէպ գործած իր ոճիրներուն համար, իրեն պիտի դատէին։ Ու ճիշդ այդպէս ալ եղաւ», ըսաւ տոքթ. Աւագեան։
Սալիհ Զեքի անունը, ներգրաւուած էր «Նեմեսիս» գործողութեան՝ թէ՚ փոքր եւ թէ՚ ալ մեծ ցուցակին մէջ։ Իր հետ աշխատողներուն մեծամասնութիւնը, լաւ գիտէր՝ թէ ով էր ան եւ թէ հայերուն կողմէ իր նկատմամբ որեւէ ոտնձգութիւն չէ եղած։
Սալիհ Զեքի մահացած է՝ 3 Նոյեմբեր 1940-ին Մոսկուայի մէջ, 57 տարեկանին։ Արտաքին Գործերու Նախարարութեան Սահմանակից Երկիրներու Վարչութեան պետ, պատմական գիտութիւններու տոքթոր, փրոֆեսոր՝ Արսէն Աւագեանի, «Մթութեան մէջ մնացած մի գործիչ՝ Իթիհադական կոմունիստ Սալիհ Զեքի Կուշարկով» գրքոյկը, թրքերէնով տպագրուած է նաեւ Կ. Պոլսոյ մէջ։
Արեւմտահայերէնի վերածեց՝
Ս. Մ. Աթէնք՝ 11/08/2024
