ՌԱՖԱՅԷԼ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄԵԱՆ
(Գրած եմ 4 Օգոստոս 1990-ին)
Վերջին օրերուն բազմաթիւ կազմակերպութիւններ ու անհատներ նշեցին 23 Օգոստոս 1990 թուի Անկախութեան հանրաքուէի տարեդարձը։ Այդ հրապարակումներէն ոչ մէկը չներկայացուց հանրաքուէն անցկացնելէ առաջ աւելի քան քսանօրեայ քննարկումները։ Այդ քննարկումներով ընդդիմութիւնը իշխող ՀՀՇ խումբին պարտադրեց հրաժարուիլ իր ներկայացուցած ապազգային Հռչակագրի բազմաթիւ կէտերէն ու յաւելել քանի մը յոյժ կարեւոր կէտեր: Այդ պայքարի շնորհիւ ՀՀՇ-ի ներկայացուցած նախնական տարբերակէն շատ քի՛չ բան մնաց…
Իրողութեանը տեղեակ ըլլալ ցանկացողին կը ներկայացնեմ իմ խմբագրած «Ազատ Հայք» շաբաթաթերթին տպագրածս սոյն յօդուածը, ուր ընթերցողը պիտի գտնէ բազմաթիւ մանրամասնութիւններ, որոնց այդ օրերուն ո՛չ մէկ թերթ անդրադարձած էր։
«1990 թուի Օգոստոսի 4-ի երեկոյեան Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետութեան Գերագոյն Խորհրդի նիստը քննարկեց «Հայաստանի կարգավիճակի մասին» ներկայացուած մօտ տասը հռչկագրերէն մէկ ընդհանուր փաստաթուղթ կազմելու հարցը: Նիստը վարող Լեւոն Տէր Պետրոսեան յայտնեց, որ քարտուղարութեան «Հայաստանի կարգավիճակի մասին» հռչակագրի տարբերակներ ներկայացուցած են ՀՀՇ-ն, Կոմունիստ Կուսակցութիւնը, Արդարադատութեան նախարարութիւնը, Հայաստանի Անկախութիւն Կուսակցութիւնը, Հանրապետական Կուսակցութիւնը, Սահմանադրական Իրաւունք Միութիւնը, Ազգային Ինքնորոշում Միաւորումը եւ Միացում Կազմակերպութիւնը: Ռաֆայէլ Համբարձումեանը յայտարարեց, որ Ազգային Միասնութեան ուխտի տարբերակը ոչ միայն քարտուղարութեան յանձնած է, այլ ինքը անձամբ տուել է նա՛եւ Լեւոն Տէր Պետրոսեանին: Պատգամաւոր Աղասի Արշակեանի յորդորով նիստը քուէարկութեամբ եղած տարբերակներուն յաւելեց նաեւ Ուխտի տարբերակը: Նստաշրջանը որոշեց Հռչակագիր ներկայացուցած կազմակերպութիւններու պատուիրակներէն կազմել հարցի քննարկումը տնօրինող յատուկ յանձնախումբ։ Այս յանձնախումբը յաջորդ օրը խորհրդարանին ներկայացուց Հռչակագրի երեք տարբերակ: Առաջին տարբերակը ձեւաւորուել էր ՀՀՇ-ի, Կոմկուսի, Հայաստանի Անկախութիւն Կուսակցութեան, Արդարադատութեան Նախարարութեան ներկայացուցածները ի մի բերելով։ Երկրորդ միասնական տարբերակը մէկ փաստաթուղթի վերածած էին Միացում Կազմակերպութեան, Սահմանադրական Իրաւունք Միութեան, Հանրապետական Կուսակցութեան ու Ազգային Ինքնորոշում Միաւորման հաստատումները: Բոլորէն հիմնաւորապէս տարբերուող Ազգային Միասնութեան ուխտի ներկայացրածը ոչ մէկ տարբերակի մէջ չմերուեց։ Ուստի Ռ. Համբարձումեանի պահանջով Գերագոյն Խորհրդի նստաշրջանը քննարկման դրաւ իբրեւ առանձին տարբերակ: Այսպէս, նիստին քննարկումի դրուած տարբերակներէն առաջինը ՀՀՇ-ի եւ միւսներու միացեալ տարբերակն էր։ Երկրորդը՝ Սահմանադրական Իրաւունք Միութեան եւ միւսներու, իսկ երրորդը՝ ընդամէնը տասնվեց տողանի Ազգային միասնութեան ուխտի տարբերակը: Քննարկումի դրուած բոլոր երեք տարբերակները պատգամաւորներուն բաժանելէ ետք յաջորդ օրը՝ 2020 թուի Օգոստոսի 8-ին, տպագրուեցան «Հայաստանի Հանրապետութիւն» եւ «Երեկոյեան Երեւան» օրաթերթերուն: Քննարկումը ցոյց տուաւ, որ առաջին երկու տարբերակները, յատկապէս ՀՀՇ-ին համարուող առաջին տարբերակները, հիմնուած էին կայսրութեան միւս հանրապետութիւններու «ինքնիշխանութեան հռչակագրեր»ուն վրայ եւ միայն մի քանի տեղայնացնող յօդուածներ ունէր։ Այդտեղ կը բացակայէին իրական անկախութեան, Արցախը վերամիաւորելու, համահայկական քաղաքացիութեան ու պահանջատիրութեան մասին յստակ ձեւակերպումները: Այդ տարբերակի մէջ անկախութիւնը կը ներկայացուէր իբրեւ հայոց պետականութեան նպատակ: Այսինքն՝ մօտաւորապէս 5000 տարի ազատապայքար մղած հայութեան ձեւաւորած պետութիւնը աշխարհին կ՚ազդարարէ, որ իր կերտելի պետութիւնը ո՛չ թէ ազատ ու անկախ ինքնիշխան հանրապետութիւն է, այլ անկախութիւնը իբրեւ նպատակ որդեգրած երկիր:
Անհեթեթ խուսանաւումի ու քաղաքական երկչոտութեան դասական նմոյշ: Հռչակագրի նշուած տարբերակը բեռնուած էր օրէնսդրական ու «դէմոկրատական» ազդարարուող զանազան յօդուածներով։ Յատկապէս արտառոց էր այն յօդուածը, որը Ուխտի պահանջով մի կերպ հնարաւոր եղաւ դուրս գցել միացեալ այդ տարբերակէն, իշխանութիւններու դէմ ըմբոստացողին խստագոյնս պատժելու քրէական կէտն էր: ՀՀՇ-ի ու նիստը վարող Լեւոն Տէր Պետրոսեանի դրսեւորած կատաղի դիմադրութեան պայմաններուն ընդդիմադիրները իշխանութեանը պարտադրեցին նախագծի մէջ մտցնել Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի դառնալու յայտ ներկայացուցած սփիւռքահայերուն այդ իրաւունքը շնորհելու կէտը: ՀՀՇ-ն ազգային ուժերու առաջարկները Հռչակագրէն դուրս թողելը կը հիմնաւորէր պարզունակ ու ծիծաղելի «փաստերով»: Օրինակ, սփիւռքահայերուն Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի դառնալու իրաւունքի դէմ մարտնչողներէն «Ղարաբաղ կոմիտէի» լիազօր Դաւիթ Վարդանեանը յանձնաժողովին կ՚ահազանգէր, որ ՀՀ քաղաքացի դարձած «Սփիւռքի միլիոնատէրերը կու գան մեր բոլոր հողերը, առեւտուրի կեդրոնները ու գործարանները կ՚առնեն, մեզ բան չի մնայ…»։
Ազգային միասնութեան ուխտի ջանքերով Գերագոյն Խորհրդի նստաշրջանի քննարկումին դրուեցաւ նաեւ արդի Հայաստանը 1918- 1920 թթ. Հայաստանի Հանրապետութեան իրաւայաջորդը ազդարարելու առաջարկը, որ ՀՀՇ-ի յամառ ջանքերով վերջնական տարբերակէն դուրս մնաց: ՀՀՇ-ի հետ անկախութեան հռչակագրի նախագծերու մօտ 20-օրեայ քննարկում-բանավէճերը ցոյց տուին, որ կառավարող խմբակը ըստ ամենայնի խոչընդոտեց Հռչակագիր մտնէ Սեւրի Դաշնագրի վերարծարծուելը եւ ընդհանրապէս ամենայն ազգայինը: Այդուհանդերձ ընդդիմադիրներու ջանքերով քուէարկութեան դրուած վերջնական տարբերակի մէջ ՀՀՇ-ի ներկայացուցած նախնական տարբերակէն գրեթէ ոչինչ մնաց, իսկ մեր ներկայացուցած յօդուածներուն մէկ մասը որոշ խմբագրումներով հնարաւոր եղաւ մուծել Անկախութեան հռչակագրին։
Կը ներկայացնեմ Անկախութեան հռչակագրի Ազգային միասնութեան ուխտի նախագիծը:
«Հռչակագիր ազատ, անկախ եւ միացեալ Հայաստանի Հանրապետութիւնը վերականգնելու մասին։
Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետութեան Գերագոյն խորհուրդը, ի լրումն իր՝ 1989 թուի Դեկտեմբերի 1-ի որոշումի, կը վերականգնէ.
1. Հայոց Ազգային խորհրդի՝ 1918 թ. Մայիսի 28-ին հռչակած Հայաստանի Հանրապետութեան կարգավիճակը: 1918 թ. Օգոստոսի 1-ին հիմնադրուած Հայաստանի Հանրապետութեան բազմակուսակցական Խորհրդարանը, Խորհրդարանի ընդունած Հայաստանի Հանրապետութեան զինանշանը, դրօշը եւ հիմնը։
2. Վերահաստատում Է 1919 թ. Մայիսի 28-ին Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութեան հրապարակած ազատ, անկախ ու միացեալ Հայաստանի հռչակագիրը։
3. Ազատ, անկախ եւ միացեալ Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդարանը։
Ա. Աշխարհի բոլոր հայերուն կ՚արտօնէ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի դառնալու իրաւունքը։
Բ. Ապօրինի կը համարէ Հայաստանի Հանրապետութիւնը մասնատող պայմանագրերը, կը վերընդունի Սեւրի Դաշնագիրը։
Գ. Կը դիմէ ՄԱԿ-ին՝ Միացեալ Հայաստանի Հանրապետութիւնը որպէս ազատ, անկախ ու չեզոք պետութիւն՝ ՄԱԿ-ի կազմ ընդունուելու համար»:
(«Ազատ Հայք» թերթ,
թիւ 43-85, էջ 23-24 )
