Ազգը փոսի մէջ
Փոսավախութիւն(*) մը ունիմ այն օրէն սկսեալ, երբ աշակերտական տարիներուն սորվեր էինք, թէ մեր սիրած բանաստեղծը 36 տարեկանին ինկեր եւ մահացեր է քաղաքապետարանի բացած փոսին մէջ։ Փոսը եւ փոսերը լեցնելու աշխատանքը չաւարտող հարց է։ Իսկ Հայաստանի մէջ կառավարական ասուլիսներու տաք նիւթերէն մէկն է ան. «Այս տարի փոսերի ծաւալն ահռելի է», տեղեկացուց պատգամաւորը, «Փոսալցում անելուց… որակ ա պէտք», պատուիրեց վարչապետը։ Ահռելի է, իսկապէս, որ ինքնաշարժ մը, - կամ բանաստեղծ մը -, փոսազրաւ(*) դառնայ։ Իսկ ի՞նչ ընել, կամ ի՞նչ ըսել, երբ ամբողջ երկիր մը ինկած է՝ փոսի մէջ։ Հայրենի մամուլի մէջ ամիսէ մը ի վեր ահազանգող խորագիրեր լոյս կը տեսնեն. «Այսօր մեզ այս մեծ փոսից հանող է պէտք», «Փոսից դուրս գալը հնարաւոր է»։ Գիշերային այս ժամուն, յարգելի ընթերցող, փառք տալով որ առանց քաղաքապետարանի յօրինած փոսի մէջ իյնալու տուն հասած ենք ինքս եւ ինքնաշարժս, որոշեցի հայկական գրականութեան խոշոր փոսի յատակը իջնել, զգուշութեամբ անշուշտ, եւ դուրս հանել այն բոլոր գեղեցիկ կտորները, որոնք դարեր շարունակ, մութի մէջ մնացեր են։ Յուսամ այսօր ինծի կը յաջողի ընտիր գիւտեր կատարել եւ աւարտին ապահով դուրս ելլել այդ փոսէն։
Փետուրով փոս փորեցինք
412 թուականին Վաղարշապատի մէջ աշխոյժ աշխատանք կար. լեզուագէտ այրեր գրիչներով, փետուրներով վանկ առ վանկ, բառ առ բառ սկսան փորել «փոս» բառի փոսը։ Աշխատանքի արմատը յունական էր։ Իրօք, հայկական «փոս» բառը եկած է բիւզանդական շրջանի նոյնիմաստ φόσσα (ֆոսսա) բառէն, որուն արմատը լատինական fossa գոյականն է։ Հայկական «փոս»ի մէջ այժմ կան բարդ բառեր, դարձուածքներ եւ արտայայտութիւններ։ Հին օրերուն հայոց արքաներու հիմնական գործն էր քաղաքի պաշտպանութեան համար «փոս հատանել քաղաքին», այսինքն պաշտպանական փոսով շրջապատել քաղաքամայրը։ Նոյն փոսի մէջ ես գտայ ասդին-անդին ցրուած, քիչ մը ժանգոտած բարդ բառեր.- անդնդնափոս, դարափոս, փոսահերձ, փոսացուցանեմ։ Վերջին անգամ Ագաթանգեղոսը եւ Եղիշէն գործածեր են զանոնք. «Բաժան» զաշխարհս սահմանադրութեամբ՝ փոս գործելով», «Փոսահերձ փողոցաձեւ ճանապարհ», «Անմաքուր ձեռօք սկսանէր փոսել»։ Այսօր ունինք բառեր, հինգ հատ են անոնք, որոնք աւելի գործածական են. փոսաթակարդ, փոսախոր, ջրափոս, գերեզմանափոս, ինչպէս նաեւ ժպտադէմ մանկիկներու այտերուն վրայ յայտնուող սիրունատես եւ կարմրիկ «փոսիկը»։ Իսկ եթէ ժպի՞տ կ’ուզէք, ուրեմն գործածեցէք հետեւեալ ասոյթը. «Մեր տունը փոս է, ինչքան խելառ կայ՝ հոս է»։
Գրական փոսիկներ
Հայկական գրականութեան մէջ, 19-րդ դարուն յատկապէս, «փոս» բառը մութ էր, խաւարատես, տրտում, կարելի է ըսել՝ մահաշունչ։ Հայ քերթողը յուզիչ տողերով հառաչեց, թէ ինքը կամ իր սիրածը ինկած է մահուան փոսի գիրկը։ Յարգելի ընթերցող, այդ բանաստեղծութիւններու մէջ դուք օգնութիւն խնդրող անյոյս աղաղակներ կը լսէք։ Ահա Պետրոս Դուրեանը, որ «Սեւ, սեւ» բանաստեղծութեան մէջ ընկերուհիի մահուան կը ցաւի. «Ունէի ես իմ սիրուհին… / Հրեշտակ մ՚էր նէ, հրեշտակ անթեւ… / Սեւ երազ մը օր մը դողդոջ / Մղեց զիս սեւ փոսի մ՚առջին… / Աւա՜ղ, ներա վարդքն ու աստղերն / Լուռ պիտի տար կուլ այն սեւ փոս»։ Դանիէլ Վարուժանը մեզի նկարագրեց հարճ Նազենիկի գերեզմանը. «Բարտի մը կար հինաւուրց… / Ու Տրդատի հրամանով անոր բունին ճիշդ ներքեւ / Միահամուռ փորեցին Նազենիկի փոսը սեւ»։ Մատթէոս Զարիֆեանը յուսահատ որբուհիի մը նամակը գրի առաւ «Զիս կալանող բօրէնին փոսս արդէն փորեր է»։ Արտաշէս Յարութիւնեանը տարբեր նկարագիր ունէր։ Ան, հակառակ բոլոր ցաւերու, որոշեց յամառօրէն դուրս ելլել կեանքի փոսէն. «Քարուտ ճամբէն, յիմա՚րօրէն, փոսէ փոս, / Կը փորձեմ դեռ ես մագլցիլ յամր, անխօս»։ Օր մը, ժպիտը վերադարձաւ հայու դէմքին։ Նախ Յովհաննէս Շիրազը նկատեց զայն. «Ինչ լաւ՝ այտափոսիկ ունես՝ / Երբ ժպտում ես՝ ի՜նչ լաւ»։ 60-ականներու լաւատեսութեան մէջ Ռաֆայէլ Արամեանը հիացաւ գեղեցկուհիի մը ժպիտին. «Այտափոսիկների մէջ կուտակւում է մի քաղցր ու խորամանկ ժպիտ»։
«Փէօս» մի փորեր
Իմաստուն ռամիկը քով քովի դրաւ «փոս» եւ «փորել» բառերը՝ շինեց խրատական դարձուածք մը. «Փոս փորողն ինքը փոսի մէջ կ՚իյնայ»։ Ժողովրդական առակներու բանահաւաք Վահան վրդ. Պարտիզակցին ալ զայն վերածեց քառեակի.
Թէ ուրիշին փոս կը փորես,
Նայէ որ շատ կը խորես
Որ երբ մէջը գիլորուիս,
Ողջ մնաս, ողջ դուրս ելնես։
Անշուշտ, թէ ամէն գաւառ ունէր ի՚ր «փոսը»,- բարբառային տարբերակները նկատի ունիմ։ Տիգրանակերտի մէջ փորեցին «փուս», Զէյթունի եւ Մուսա Լերան վրայ՝ «փիւս», իսկ Սեբաստիոյ եւ Համշէնի մէջ՝ «փէօս»։ Բառս ճամբորդեց հիւսիս, Վրաստան, եւ դարձաւ ფოსო, «փոսո»։ Բանահաւաք մեր այրերը նաեւ արձանագրեցին հազուագիտ ածական մը «խեռնոտ», որ պարզապէս կը նշանակէ «փոս ծոծրակ ունեցող»։
Փոսի բնակիչները
Փոսառատ(*) լեռնաշխարհիս մէջ զարմանալի չէր «փոս» բառին որպէս տեղանուն հանդիպիլ։ Երեւակայական եւ յետահայեաց թռիչք մը կատարեցէք եւ դուք պիտի տեսնէք «Փոս» վանքը Կիլիկիոյ մէջ, «Փոսավանք» գիւղը Մոկքի մէջ, «Փոսիկ» գետակը Ճորոխի աւազանին, Կարսի «Փոսիկ» գիւղը եւ Տէրսիմի «Փոսիվանք» գիւղը։ Իսկ, ի՞նչ է հնագոյն ժամանակներէ ի վեր հայկական մատենագրութեան մէջ յիշուած «Դրունք Փոսից» կոչուածը։ Ագաթանգեղոսը կը պատմէ. «Հայոց Խոսրով Մեծ թագաւորին դաւադրութեամբ սպանել տալով Պարթեւ Անակի ձեռքով Արտաշիրը գրաւեց Հայոց երկիրը եւ անոր հրամանով Վիհս փոսացուցեալ՝ սահմանս հաստատէին եւ տեղւոյն անուն եդեալ Դրունս Փոսից», այսինքն՝ փոսերու դուռեր, որ ծանօթ է նաեւ «Փոսադուռն» անունով։ Ան լեռնանցք է։ Ըստ 7-րդ դարուն կազմուած «Մղոնաչափ» ցուցակի, ան կը գտնուի Մեծ եւ Փոքր Հայք նահանգներու սահմանագիծին վրայ, Գայլ Գետի (Քէլքիտ) ակունքին, Կարինէն Կոլոնիա (Շապին Գարահիսարի մօտ) տանող ճանապարհի վրայ։ Այդ բոլորէն մնաց միայն «Փոսեր» կոչուած տեղը, ուր վերջերս ահռելի հրդեհ մը պատահեցաւ. «Ժամը 15։02-ին տեղեկութիւն է ստացուել, որ Արագածոտնի մարզի Կարբի գիւղի «Փոսեր» կոչուող հանդամասում այրւում է եղէգնուտ։ Դէպքի վայր է մեկնել մէկ մարտական հաշուարկ։ Հրդեհը մեկուսացուել է ժամը 15։36-ին, մարուել՝ 15։43-ին։ Այրուել է մօտ 2000 քմ մակերեսով եղէգնուտ»։
Երգող փոսը
Կասկած չունիմ, թէ հազուագիւտ կտորներ դուրս հանեցինք հայկական գրականութեան եւ պատմութեան խոր-խոր փոսերէն դուրս։ Իսկ այժմ վերադառնանք մեր առօրեային։ Մինչ Երեւան մայրաքաղաքի մէջ «քաղաքապետարանը խոստանում է աւելի որակեալ փոսալցում», ա՚զգը ինչ կրնայ ընել, երբ փոսի մէջ յայտնուած է։ Մամուլի մէջ լոյս տեսած այլեւայլ կարծիքներով փորձենք իմաստուն ելք գտնել. «Կանայք պէտք է մեր երկիրը հանեն փոսից», «Դու ինքդ պիտի հանես քեզ փոսից»։ Իսկ մէկ այլ հայրենակից մատնանշելով Խոր Վիրապը, տուաւ հետեւեալ առաջարկը. «Ես հաւատում եմ որ մեր վերելքը պէտք է սկսի այս խորը, խորը փոսից։ Այս փոսից սկսուել է հայոց վերելքը»։ Այժմ դուք կը մտածէք, թէ ո՚րն է ճիշդ ճանապարտը, իսկ ես յօդուածս կը փափաքիմ աւարտել Սպիրիդոն Մելիքեանի ձայնագրած երգով, ուր փոսը լեցուեր է կենսուրախ եղանակով.
Ձունն էկել է հալել է,
Ալ մինթանես, մինթանես,
Փոսն ա լցուել սառել է,
Ալ մինթանէս, մինթանէս։
(*) «Փոսավախութիւն», «Փոսազրաւ» եւ «Փոսառատ» բառերը գոյութիւն չունին։ Անոնք պէտք էին յօդուածիս համար։ Հնարեցի։ Յուսամ անգամ մը եւս պէտք չենք ունենար։
