Մի

Դուք մի՛ նա­յիք իր միավանկ ու նի­հար կազ­մին։ Ան իշ­խաննե­րու հետ է սե­ղան նստած, սուրբ այ­րե­րու եւ Աստծոյ հա­ւակ­նորդ է եղած… Մի՛ թերգնա­հատէք նոր բա­ռերու ծնունդ տա­լու, բարդ միտ­քեր ար­տա­յայ­տե­լու անոր կա­րողու­թիւննե­րը՝ լոկ համ­րե­լով իր փոք­րա­թիւ տա­ռերը։ Յար­գե­լի ըն­թերցող, երբ այ­սօր հա­յը կը պայ­քա­րի «մի կտոր հո­ղիէ հա­մար, ու աւե­լի յա­ճախ կը կրկնո­ւի Մի­քայէլ Նալ­բանդեանի «Ամե­նայն տեղ մա­հը մի է, մարդ մի ան­գամ պիտ’ մեռ­նիէ խօս­քե­րը, որո­շեցի «մի» բա­ռի սրբա­շունչ պատ­մութեան մա­սունքնե­րը ի մի հա­ւաքել ու ձե­զի մի առ մի ներ­կա­յաց­նել, որ­պէսզի, կաս­կած չու­նե­նանք, թէ, հա­յը եւ անոր «մի» բա­ռը,- ինչպէս մեր պատ­մա­հայր Մով­սէս Խօ­րէնա­ցին է գրած - (թարգմա­նաբար), թէ­պէտ փոքր ածու է եւ շատ սահ­մա­նափակ թի­ւով ու զօ­րու­թեամբ թոյլ… բայց եւ այնպէս ան քա­ջու­թեան շատ գոր­ծեր ու­նի գոր­ծո­ւած՝ գրե­լու եւ յի­շատա­կելու ար­ժա­նի։

Ոս­կե­դարուն «մի» բա­ռը մուտք գոր­ծեց գրա­ւոր հա­յերէն ու Հա­յաս­տան աշ­խարհի մէջ տի­րեց «միաս­տո­ւածու­թիւն»։ Ագա­թան­գե­ղոսի, Փաւստոս Բիւ­զանդի, Ղա­զար Փար­պե­ցիի ստեղ­ծա­գոր­ծութիւննե­րու մէջ կան՝ միաբան, միագործ, միազօր, միակա­նի եւ միամիտ բա­ռերը։

«Մի» բա­ռը, ի՜նչ զար­մա­նալի բան, ու­նի նոր բա­ռերու ծնունդ տա­լու բա­ցառիկ կա­րողու­թիւն։ Անոր հետ կա­ռու­ցո­ւած բա­ռերու թի­ւը կը հաս­նի 300ի։ Միտք չու­նիմ բո­լորը յի­շելու։ Սա­կայն կան ածա­կան­ներ, ըն­տիր ու խիստ պատ­կե­րալից, որոնց մա­սին կա­րելի է խօ­սիլ. հա­յը ար­տա­սաներ է միաբե­րան մրմունջներ, պաշ­տեր է միածին որ­դի, տո­ւեր է միակող­մա­նի որո­շումներ, ու­նե­ցեր է միաբան հայ­րեր, միաժա­մանակ՝ ան­միաբան իշ­խաններ եւ միամիտ առաջ­նորդներ։ Մի’ տրտմիք վեր­ջիննե­րը լսե­լով. հա­յը, երբ իր առ­ջեւ յայտնո­ւեր է թշնա­մի կամ սաս­տիկ քա­մի՝ փոր­ձած է մնալ միալուծ, միաշունչ, միահա­մուռ եւ միաձայն։

Մի եւ նոյնն է նաեւ «մի» պա­րու­նա­կող ար­տա­յայ­տութիւննե­րու պա­րագան։ Բազ­մա­թիւ են անոնք ու տե­սակա­ւոր։ Մեր առօ­րեայ զրոյցնե­րը աւե­լի քաղցր կը դառ­նան երբ ըսենք «մի քա­նիսը», «միով բա­նիւ», «մի առ մի», «ի մի», իսկ Արաքս գե­տի ձախ կող­մը՝ հա­յը երբ անձկու­թեան մէջ է՝ կ’ապ­րի «մի կերպ», ծե­րացած մար­դու «մի ոտ­քը» գե­րեզ­մա­նի մէջ է, նո­րապ­սա­կը կ’երա­զէ «մի բար­ձի ծե­րանալ»։ Հայ հե­ղինա­կի ամե­նասի­րած դար­ձո­ւածքն է «մի սիրտ, մի հո­գի»։ Պերճ Զեյ­թունցեանը նկա­րագ­րեց. «Ձին ու մար­դը, մի սիրտ, մի մար­մին դար­ձած, թռչում էին միասին»։ Գուրգէն Մա­հարին անոր տո­ւաւ քա­ղաքա­կան միտք. «Դար­ձած մի հո­գի, մի սիրտ եւ մի ձայն, ագ­ռա­ւաներն ու դեղ­ձա­նիկը եր­գում էին... սռտա­ռուչ ու հնա­մենի, նա­յիրեան եր­գը»։

1500-նե­րուն, միաբա­նու­թիւննե­րու պա­տերէն դուրս, հա­կառակ սե­ւազ­գեստ միանձնե­րու յոր­դորնե­րուն, Նա­հապետ Քու­չա­կը եւ իր եարը միաշունչ եր­գե­ցին սի­րոյ եր­գեր։ Իրենց միակ երազն էր կեան­քը եւ իր բա­րիք­նե­րը լիովին վա­յելել։ Գի­շեր մը աշու­ղը հան­դի­պեցաւ իր սի­րածին. «Գի­շերս ես ի դուրս ելայ, / քիչ մի լուրջ ու քիչ մի գի­նով. / Իմ եարն ինձ դէմ դի­պաւ՝/ ծոցն ի լի (լե­ցուն) կար­միր խնծո­րով»։ Սի­րահար տղան շա­րու­նա­կեց սի­րոյ խօս­քեր հիւ­սել. «Շու­շայ մի գի­նի բե­րեմ, ան խմիմ քու սի­րուն վրայ», «ԵկոԲ քե­զի նուռ մի տամ, կտրէ, տես քա­նի՞ հատ ու­նի. / Ամէն հա­տի պագ մի տուր, աւե­լին հա­րաԲմ թէ պի­տի»։ Նոյն թո­ւական­նե­րուն, հա­յու լեար­դը կ’այ­րէր պանդխտու­թեան վիշ­տով։ Կա­րօտա­կէզ հա­յը դի­մեց կռունկին. «Կռունկ, մեր աշ­խարհէն խապ­րիկ մի չու­նի՞ս»։

19-րդ դա­րու սկիզ­բին, Մի­քայէլ Նալ­բանդեանը գի­տակ­ցե­ցաւ, թէ նախ ազա­տու­թիւնը կու գայ, յե­տոյ սէ­րը, ու գրի առաւ այնպի­տի մէկ բա­նաս­տեղծու­թիւն, որ ապա­գային պի­տի դառ­նար իր ազ­գի օրհնեալ եր­գը. «Ահա՛, եղ­բայր, քեզ մի դրoշ… Ամե­նայն տեղ մա­հը մի է, մարդ մի ան­գամ պիտ’ մեռ­նի»։ Նալ­բանդեանը կը հա­ւատար, թէ ազատ հո­ղի վրայ, ազատ երկնքի տակ միայն կար հա­րազատ սէր։

Ապա եկան գե­ղապաշտ բա­նաս­տեղծներ։ Պղա­տոնա­կան Թէ­քէեանը ու­րախ էր յի­շատակ­նե­րով. «Ետ կը դառ­նան մի առ մի մեր հին ժա­մերն ան­կո­րուստ»։ Դա­նիէլ Վա­րու­ժա­նի գրա­կան հե­րոս հզօր իշ­խան Բագ­րա­տու­նի Տրդա­տը ցան­կա­ցաւ ոս­կե­հեր նա­ժիշ­տի մը փա­փուկ մատ­նե­րը. «Տրդատ մա­տերը անոր համ­բուրե­լով մի առ մի»։ Վա­հան Տէ­րեանը թախ­ծոտ ու մշու­շոտ աշ­խարհ մը հիւ­սեց իր շուրջ ու իր մտա­ծին սի­րու­հիի հետ բնա­կեցաւ անոր մէջ. «Մի ստո­ւեր ան­ցաւ… Մի ու­րու ան­ցաւ, մի գու­նատ աղ­ջիկ ճեր­մակ շո­րերով… Նա մի ան­ծա­նօթ երկրի աղ­ջիկ էր… Քո աչ­քե­րում կայ մի քնքոյշ բախ­տի վեր­յուշ… Քո մութ հա­յաց­քում կայ մի քնքոյշ սուտ… Քո գրկում կայ սի­րուց անոյշ մի հիացում… Քեզ միշտ թաքցնող մի նուրբ վա­րագոյր»։ Ապա բա­նաս­տեղծը, մի­թէ թո­քախտն էր պատ­ճա­ռը, իմաս­տա­սիրեց ու ի մի հա­ւաքեց կեան­քը եւ տիեզեր­քը ըն­կա­լելու մութ միտ­քեր. «Ան­վերջ մի ցաւ է իմ սիր­տը ճնշում… Ւմ ճամ­փան՝ ան­վախճան մի գի­շեր… Ւմ հո­գու վրայ իջել է մի ամպ»։ Ապա Տէ­րեանը որո­շեց նկա­րագ­րել ինքզինք. «Մո­լորո­ւած մի կրակ, ան­հաստատ մի հո­սանք, մե­նաւոր ու մո­լոր մի նա­ւակ, մի մո­լոր ասուպ, մի լուսնա­հար, մի խենթ լուսնոտ, մի խա­ւար, մի խենթ տագ­նապ, մո­ռացո­ւած մի երգ, մի քաղցր մութ»։ Յով­հաննէս Թու­մա­նեանը իմաս­տա­սիրեց Հա­յաս­տա­նի եւ հա­յու մա­սին. «Այստեղ մի վսեմ խոր­հուրդ է ապ­րում… Մի շունչ, մի խոր­հուրդ, մեծ, հրա­շալի, խառ­նո­ւած հա­յոց մեր խո­րունկ հո­գուն… Մեր կեան­քը կարճ մի վե­րելք, տիեզեր­քում»։ Պա­րոյր Սե­ւակը բա­ցատ­րեց, թէ ո’վ է ամե­նէն պաշ­տե­լի հա­յը. «Այր մի Մաշ­տոց անուն / Այ­սինքն՝ Ա՚յր մի, որ ապա­ցու­ցեց / Թէ այնտեղ է լոկ սխրանքն սկսւում, / Ուր վեր­ջա­նում է ամէ՜ն մի հնար… / Թէ մի տեղ վեր­ջը դառ­նում է Սկիզբ։»։ Վեր­ջին իմաս­տա­սէրը Հա­մօ Սա­հեանն էր։ Ան նկա­րագ­րեց ին­քը եւ իր տե­սակ­նե­րը՝ Սիւ­նի­քի հա­յը. «Ինձ ճա­նաչե­լը մի քիչ դժո­ւար է, / Հաս­կա­ցէ’ք, էլի, ես մի քիչ բարդ եմ, / Քա­րի պէս պինդ եմ, հո­ղի պէս փխրուն, / Ինչպէս չլի­նի դեռ մի քիչ մարդ եմ… Մի տեղ իշ­խան ու տէր, / Մի տեղ հա­մեստ հո­վիւ, / Մի տեղ ճորտ եմ եղել… Մի օր զարթնած ան­տառ, / Մի օր հնձած հո­վիտ, / Մի օր կորդ եմ եղել»։

Մի’ կաս­կա­ծիք. հա­յը շի­նեց նաեւ հա­զար ու «մի» ու­րախ երգ։ Հայ եր­գա­հանը, միջ­նա­դարու ազա­տամիտ ու ազա­տասիրտ աշուղնե­րու հետ­քե­րով գո­վեց գե­ղեցի­կը։ Ահա ազ­նիւ խօս­քե­րու շա­րան մը. «Ոչ մի ծա­ղիկ քո բուրմունքը չու­նի… Նա մի նազ ու­նի…Մի լա­լա վարդ ես… Մի փէ­րի ես ծո­վային… Դու մի զու­լալ զով աղ­բիւր ես… Աղ­բիւրի մէջ մի մա­րալ… Ծա­ղիկ ես բա­ղի մի­ջին, մի հատ ես թա­ղի մի­ջին… Մի տա­րի է եարս չեմ տե­սել, տես­նո­ղի, յա՚ր, աչ­քին մեռ­նեմ»։ Օր մը Սմբատ Շա­հազի­զը լսեց քաղցրիկ ձայն մը։ Մօր ձայնն էր ան. «Ես լսե­ցի մի անոյշ ձայն»։

Այ­սօր, յար­գե­լի ըն­թերցող, երբ հա­յը կը պայ­քա­րի իր ափ մը հո­ղի հա­մար ու հայ­րե­նի մա­մու­լի մէջ բա­նիմաց այ­րեր ազ­գին կը յոր­դօ­րէն՝ «Մի կողմ դնենք մեր ներ­քին հար­ցե­րը», «Մի կողմ թող­նել անձնա­կան շա­հերը», ձե­զի հրա­ժեշտ տա­լու հա­մար ընտրե­ցի, ըստ Շչորս Դաւ­թեանի՝ «Զան­գե­զու­րի հան­ճա­րեղ զա­ւակ» եւ «Գո­րիսի հարստու­թիւն» Գու­սան Աշո­տի «Սիւ­նեաց Սա­րերէ յու­զա­կան եր­գը.

Հա­զար ու մի եր­գում գոուած

սար եմ տե­սել,

Բայց միշտ ձեր կա­րօտը քա­շել

Սիւ­նեաց սա­րեր,

Ծա­ղիկ­ներդ գոյն-գոյն նախ­շել,

Սիւ­նեաց սա­րեր։

Ինձ մօր սրտով ձեր գիրկն առէք,

Սիւ­նեաց սա­րեր։