ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
narekian2000@yahoo.com
Արեւելեան ու հարաւ-արեւելեան բոլոր այն քաղաքներն ու բնակավայրերը, որոնք ՀՏՓ-էն կամ ՏՊՓ-էն քաղաքապետներ ունէին, ինչպէս օրինակ՝ Տիյարպեքիրը, Շըռնաքը, Ճիզրէն, Սուրը, հայերէնը սկսած էին գործածել իրենց առօրեայէն ներս։ Քաղաքապետարանի ցուցանակները, անոնց կայքէջերը նաեւ հայերէնով գրուած էին, «բարի եկաք»ը, «ողջոյն»ը թրքերէնի, քրտերէնի, զազայերէնի, ասորերէնի առընթեր նաեւ հայերէնով էին։ Այս քայլը քրտական քաղաքական շարժման նուազագոյն տուրքն էր, զոր ան կը մատուցէր այդ տարածաշրջանի հնագոյն ժողովուրդին նկատմամբ։ Ժողովուրդ մը, որ այսօրուան մեծ բացական է… Տուրք մը, այո՛, սակայն ո՛չ միայն… Այլ լեզուներու կարգին հայերէնի ալ գոյութիւնը կը յիշեցնէր այդ լեզուով արտայայտուող, չարտայայտուի իսկ՝ ստեղծող, կերտող, չխօսի իսկ՝ այդ լեզուով ապրող անձերուն գոյատեւելու, մնալու, տեւելու կամքը, վճռակամութիւնը։
Verba volant, scripta manent, ինչպէս կ՚ըսէ լատինական առածը, այսինքն՝ խօսքը գնայուն, գիրը մնայուն է։ Գիրը մնայուն է նոյնիսկ այն ժամանակ, երբ զայն ստեղծած ժողովուրդը բնաջնջուած է։ Անոնք, որոնք լեզուն ջնջելու համար յամառ ջանք մը կը վատնեն, քաջ գիտեն անոր զօրութիւնը։
Հեռու չերթանք։
Հարաւ-արեւելեան աւաններուն քաղաքապետները կառավարութեան կողմէ կը հեռացուին իրենց պաշտօններէն ու փոխարէնը կը նշանակուին քայյում կոչուող պետական խնամատարներ, քննիչներ։ Անթարգմանելի հասկացութիւն մըն է այս քայյումը. ան մարդ մըն է, որ պաշտօնի կը նշանակուի վերէն, գալու գրաւելու համար տեղը մէկու մը, որ ընտրուած է տեղւոյն հասարակութեան կողմէ։
Քայյումին առաջին գործերէն մէկը կ՚ըլլայ փոխել քաղաքապետարանին ցուցանակները, կայքէջերը՝ հեռացնելով անոնցմէ քրտերէնը, հայերէնը, զազայերէնը, ասորերէնը, թողել միայն թրքերէնը։ Ճիզրէի համաքաղաքապետ Լէյլա Իմրեթ, որ ներքին գործոց նախարարութեան կողմէ պաշտօնէ հեռացուած էր անցեալ տարուան Սեպտեմբերին, վերջերս յայտարարած էր, որ կը տխրի երբ այցելէ քաղաքապետարանին կայքէջը, որ իր ժամանակ թրքերէնով ու քրտերէնով էր։ Ան ըսած է, որ ջնջած են անցեալին վերաբերող ամէն ինչ։ «Կայքէջը կը գործէ մէկ լեզուով միայն, ինչ որ կ՚ապացուցէ, թէ որ աստիճան դէմ են այս ժողովուրդի լեզուին»։
Օսմանեան կայսրութեան ժամանակ հայերէնով, նաեւ քանի մը այլ լեզուներով պաշտօնաթերթ կը հրատարակուէր, քաղաքական գործիչներ ու կառավարիչներ պատրաստող պետական վարժարաններուն մէջ նաեւ հայերէն կը դասաւանդուէր, հայերէնով հրատարակուած վէպ մը կարճ ժամանակ մը ետք նաեւ թրքերէնի կը թարգմանուէր։ Այլ լեզուներու պարագային եւս տարբեր չէր իրողութիւնը։ Պետական հազար ու մէկ խտրականութիւններու, ճնշումներու առկայութեամբ իսկ, բազմամշակոյթ հասարակութեան մը բարի պտուղը նկատուող այս բազմազանութիւնը պատշաճօրէն կը յարգըուէր հարիւր տարի առաջ։ Օսմաներէնի կողքին հայերէնն ու յունարէնը հաւասարապէս իսկ չըլլար՝ գոնէ կրնային գոյակցիլ, հասարակութեան աչքին խորթ չէր թուեր այդ լեզուներով եղած հրատարակութիւնները, մարդկանց ականջը վարժուած էր լսելու հայերէնը, յունարէնը, կրնային զանազանել այդ լեզուները իրարմէ։
Հայերէնը ո՛չ միայն թրքահայութեան, այլ Թուրքիոյ լեզուն ալ չէ տարիներէ ի վեր։ Ընդուղիին մէջ երբ բանաք ու հայերէն գիրք մը կարդաք՝ ձեր քով նստած ուղեւորը զարմացած կը նայի այդ տառերուն։ Երբ հայերէն խօսիք սրճարանի մը մէջ՝ ձեզ հետաքրքրութեամբ ունկնդող սեղանակիցներ հազար ու մէկ հաւանականութիւններ կը թուարկեն ձեր խօսած լեզուն կռահելու համար։ Չեն յաջողիր սակայն, հայերէնը իրենց միտքն անգամ չի գար, չեն կրնար երեւակայել իսկ որ հայերէնը հանրային լեզու մըն էր երկրին մէջ։ Այո՛, անո՚նք ալ աղքատացած են այս առումով, իրենց յիշողութիւնն ալ սողանքի ենթարկուած է։ Ո՛չ միայն մենք տուժած ենք, նաեւ անոնք, թերեւս աւելի քան մենք, որոնք չեն իսկ ըմբռներ այդ կորուստին ահագնութիւնը։
Ցեղասպանութիւնը հասարակութեան բնաջնջումն էր, բայց նաեւ միայն նիւթական մշակոյթը՝ եկեղեցիները, վանքերը, շէներն ու աւանները չքանդեց, հայուն յիշատակն իսկ ոչնչացնելու յամառ աշխատանք մը իրականացուց տասնամեակներ շարունակ։ Լեզուն յիշողութիւնը կը կրէ իր մէջ. անով հայհոյէք իսկ, բարեւ մը, ողջոյն մը իսկ տաք ուրիշին՝ հազարամեակներու հնչիւնը կը փոխանցէք։ Սա «ծով» բառը առնուազն հազար հինգ հարիւր տարուան պատմութիւն ունի. եթէ ձեր լեզուէն քակէք ու թանգարան դնէք՝ այցելուներու երկար հերթ մը կը գոյանայ վստահաբար։ Հայրենիքը կրնայ ոչնչանալ. թշնամիի յարձակումներ, բնական աղէտներ կրնան կործանել զայն, սակայն լեզուն ոչնչացնել ինչպէ՞ս կարելի է։ Կայքէջերէն կրնաք ջնջել, ցուցանակներէն կրնաք սրբել, կրնաք դպրոցներ փակել, գիրքերը հրկիզել, նոյնիսկ ժողովուրդը բնաջնջել, բայց անսպասելի տեղէ օր մը մէկը կ՚ելլէ ու «բարեւ» մը կ՚ըսէ… Ու դուք կը պարտուիք… Եւ ձեր պարտութիւնը աւելի զօրաւոր կ՚ըլլայ, հաւատացէ՛ք, քան պարտեալ կարծուածինը։
Տարիներ առաջ այցելած էի Այնթապի Ս. Աստուածածին մայր եկեղեցին, որ այսօր մզկիթի վերածուած է։ Վերանորոգուելուն պատճառով, ձգած էին որ ազատօրէն շրջիմ։ Ո՛չ մէկ փաստ, ո՛չ մէկ ակնարկ, ո՛չ իսկ հետք մը՝ որ մատնէր հայկական ինչ մը այդ կառոյցին վրայ։ Բայց ես գիտէի, վստահ էի որ անպայման տեղ մը հետք մը ըլլալու է։ Յանկարծ, վերնատան մէջ, սիւնի մը վերին տափարակին վրայ տեսայ գիր մը՝ «վարդան»։ Այսքա՛ն։ Զինք ոչնչացնել փորձող, բնաջինջ ընել յանդգնող դահիճին քիթին բերնին նետուած ծիծաղի մը պէս՝ «վարդա՛ն»։
Ըմբոստացումի համար զէնքի պէտք չունիք, «բարեւ» մը իսկ կը բաւէ։ Հաւատացէ՛ք… Լեզու մը երբեք այդքան անուշ չհնչեց, երբեք այդքան գեղեցիկ չգրուեցաւ՝ ինչքան հայերէնը «Կեզի» զբօսապարտէզի պաստառներուն վրայ, ինչքան «Քամբ Արմէն»ի դիմադրութեան ժամանակ։ Եւ Քուրթուլուշի պողոտային պատերուն գրուած «Ո՞ւր էիր Աստուած»ները, «Բարի լոյս տիկին Արուս»ները եւլն. հիւրասենեակներէն դուրս հանուած, եկեղեցիին պատերուն մէջ բանտարկուած խեղճ հայերէնին ազատագրումը եղան.Մաշտոցի երեւակայութեան մէջ, ժայռի մը վրայ աստուծոյ մը թաթով գրուած տառերուն ուժը ատոնց չափ զօրաւոր էր, հաւատացէ՛ք…
