Կարգ մը գիրքեր գնահատանքի արժանի են ոչ միայն իրենց բովանդակութիւնով, այլ նաեւ ստեղծման ամբողջ գործընթացով։ Այս հաստատումը կ՚ընենք, քանի որ կը տեսնենք թէ անոնք մեծ դժուարութիւններ յաղթահարելով հասած են ընթերցողին։ Այդ տեսակ գիրք մըն է Սերտար Ճանի «Մեծ Մօրս Հէքեաթները» անուն գիրքը, որուն հեղինակը ամենածանր տանջանքներով ծանօթ Տիյարպէքիրի բանտէն արձակուելով, 1991-ին, Թուրքիոյ համար խիստ դժուար տարեթիւի մը համարձակեցաւ 1915-ի Հայոց ցեղասպանութեան մասին գրելու։ Մահապարտ մըն էր ան ու ամէն օր կը սպասէր այդ պատիժին գործադրման։ Բայց յեղափոխականը մահուան ճանապարհին իսկ պիտի մտածէ Թուրքիոյ պետութեան ուրացումով, ժխտումով, սուտով հիւսած պարիսպը փլելու մասին։ Երջանկութիւն է տեսնել որ այդ պարիսպը փլելու ուխտածներու թիւը օրըստօրէ կ՚աւելնայ։ Այս գիտակցութիւնով գիրքի հրատարակութենէն 24 տարիներ ետք ուզեցինք հեղինակին՝ Սերտար Ճանի հետ զրուցել։
ԱՏՆԱՆ ՉէԼԻՔ
*Ատնան Չելիք- Նախ կրնա՞նք ձեզ համառօտ կերպով ճանչնալ։
Սերտար Ճան- 1961-ին ծնած եմ։ Հայրս 1920-ականներու սկիզբը Գուլփ գաւառի Արաշկա գիւղէն Տիյարպէքիր հաստատուած է։ 1976-ին սկսայ քաղաքականութիւնով զբաղիլ։ Ձախակողմեան տարբեր հոսանքներու հետեւելէ ետք ծանօթացայ Իպրահիմ Քայփաքքայայի գործերուն։ Շատ տպաւորուած էի 23 տարեկան երիտասարդի մը հանրապետութեան պատմութիւնը եւ քրտական ազատատենչ շարժումը այսպէս մանրամասն ու բովանդակալից ուսումնասիրելէն։ 1980-ի զինուորական յեղափոխութենէ ետք ԹԻՔՔՕ-ի շարքերէն ներս հայդուկ դարձայ՝ Խազրոյի շրջակայքը։ Զինեալ բախումի մը ընթացքին երկու ընկերներս զոհուեցան՝ իմ կողքիս։ Ես վիրաւոր ըլլալով՝ զինուորներուն ձեռքը ինկայ։ 1983-ին մահապատիժ վճռեցին։ 1991-ին, Էօզալի օրով, ներման արժանացայ ու ազատ արձակուեցայ։
Հայոց կոտորածը Ի դարու առաջին ամենամեծ ջարդն է։ Ցեղապաշտ թուրանական դահիճը գլխատեց գիւղացիներէ, արհեստաւորներէ, քաղաքի բնակիչներէ բաղկացող ամբողջ մի ժողովուրդ։ Մարդկութեան թշնամի ազգայնականութենէ մոլորուած խուժանը իր հարազատ երկրին վրայ եւ հազարամեայ մշակոյթ կերտած ազգ մը կը բնաջնջեց։ Այսքան մեծ ու ամօթալի խայտառակութեան գրականութեան նիւթ չդառնալն ալ զատ ամօթ մը պէտք է համարուի։
Միւս կողմէ ես այս նիւթը գրելու համար անձնական պատճառ մըն ալ ունիմ։ Մեծ մայրս կոտորածներու ժամանակ 13-14 տարեկան պատանի մը եղած է։ Մեծ հօրս երրորդ կինն է։ Կ՚ըսէր թէ Պիթլիսի հայերէն է։ Կը պատմէր թէ որմնադիր եղբայրը սպաննուած է իր քիւրտ գործընկերոջ կողմէ։ Մենք ութը քոյր-եղբայր էինք եւ մեզ մեծ մայրս խնամեց։ 1970-ին երբ մեռաւ, ես հազիւ տասը տարեկան էի։ Ան իր գլխէն անցածները կը պատմէր։ Արդէն Տիյարպէքիրի մէջ շատ կը խօսուէր այս մասին։
*Ա.Չ.- Ուրեմն մեծ մօր հէքեաթո՞վ սկսաք գրելու։
Սերտար Ճան- Մահապարտ էի ու ամէն վայրկեան կը սպասէի կախաղանի պահը։ Կիսով հայ, կիսով քիւրտ ըլլալով պատասխանատուութիւն կը զգայի այս նիւթի շուրջ։ Արդէն 1985-էն ի վեր մեծ մօրս պատումները գրական ոճով շարադրել սկսած էի։ Բանտի մէջ ունեցայ ուրֆացի, մշեցի, վանեցի քիւրտ բարեկամներ, որոնցմէ եւս լսեցի ցեղասպանութեան մասին։ Նոյն ժամանակ բանտախցիկի յատակը կը փորէինք փախուստի ճամբայ մը բանալու համար։ Մենք դեռ այդ փակուղին չաւարտած մեզ ղրկեցին Ատանա Սէյհանի արգելանոցը։ Գիրքը հոն աւարտեցաւ։
*Ա.Չ.- Գիտէիք Թուրքիոյ մէջ հայկական խնդրի թապու մը ըլլալը, չէի՞ք վախնար։
Սերտար Ճան- Գիրքը երբ տպարան ղրկեցինք, արդէն հացադուլի մէջ էինք։ Հացադուլը վերածած էինք մահուան ծոմապահութեան։ Ես կ՚երազէի մահանալէ առաջ գիրքը տպուած տեսնել։ Արդէն որոշ կանխամիջոցներու դիմած էի։ Պատժական Օրէնքի 141 եւ 142-րդ յօդուածները շրջանցելու համար չէի գործածած «հայ» կամ «իսլամ» բառերը։
*Ա.Չ.- ԹԻՔՔՕ-ի աւանդութենէն կու գաք այդ կարզմակերպութիւնը ի՞նչ մերձեցում ունէր հայկական խնդրին։
Սերտար Ճան- ԹԻՔՔՕ այս խնդրին մէջ շատ յառաջդիմական էր։ Ազգային խնդրի մասին մեր բոլոր խորհրդակցութիւններուն կը վիճէինք նաեւ Հայկական ցեղասպանութեան շուրջ։ Թուրքիոյ յեղափոխական կազմակերպութիւններուն մէջ ԹԻՔՔՕ ամենաշատ հայ անդամներու ունեցողն էր։ Շարժումի առաջնորդներէն մէկն էր Օրհան Պաքըրը, կամ իրական անունով Արմենակ Պաքըրճըեանը։ Նոյն տարիներուն Կարպիս Ալթընօղլու ալ կը հիմնէր ԹԿՓ-ՄԼ անուն կազմակերպութիւնը։
*Ա.Չ.- Իսկ ինչպէ՞ս տպուեցաւ գիրքը։
Սերտար Ճան- 1991-ին բանտերէ ներս ճնշումը համեմատաբար նուազած էր։ Յաջողեցայ գիրքը «Ումութ» հրատարակչատուն ղրկել։ Շուտով որոշեցին հրատարակել։ Բայց ետեւի կողքին վրայ Ատնան Էօզեալչընէր ստորագրութեամբ ծանօթագրութիւն մը կար, որուն մասին հազիւ գիրքը ձեռքս առնելով տեղեակ եղայ։ Այդ գրութեան մէջ կ՚անտեսուէր թուրքերու պատասխանատուութիւնը։ Ես որպէս քիւրտ իմ ժողովուրդի ինքնաքննադատութիւնը կ՚ընէի։ Բայց այդ ինքնաքննադատութիւնը երբեք չէր արդարացներ ոճիրին գլխաւոր հեղինակը։ Շուտով սպառեցաւ առաջին տպագրութիւնը, եւ 1993-ին երկրորդ տպագրութիւն կատարուեցաւ։ Լսած եմ որ այդ շրջանին կարեւոր թիւով գիրք ֆրանսա ղրկուած է։
*Ա.Չ.- Ի՞նչ անդրադարձեր լսեցիք։
Սերտար Ճան- Շատ անգամ դրական տպաւորութիւններ լսեցի։ Հրանդ Տինք գիրքը կարդալով՝ ինծի հետ ծանօթանալ ուզած էր։ Փորձեց հրատարակչատան միջոցաւ կապ հաստատել, բայց անոնք զիս խնայելով, իմ հաղորդակցութեան կապերը չեն տուած իրեն։ Աւելի ուշ, երբ լսեցի այս մասին, ես ինքս գացի իր քով եւ այդպէս սկսաւ մեր բարեկամութիւնը, որ տեւեց մինչեւ Հրանդի սպանութիւնը։
*Ա.Չ.- Գիրքի բովանդակութեան մասին ալ հարցնել կ՚ուզեմ։ Վերջերս ականատեսներու վկայութիւնով հիւսուած բազմաթիւ գիրքեր լոյս տեսան։ Բայց քու գիրքիդ մէջ յատկապէս կը շեշտուի սովամահ ըլլալու երեւոյթը։ Կը պատմես նաեւ հայդուկներու, յատկապէս գիւղական տարածքներու բնակիչներու դիմադրութեան փորձերը։ Այս բոլորը ձեր լսած պատումներուն մաս կը կազմե՞ն։
Սերտար Ճան- Մեծ մայրս յաճախ կը յիշէր սովի տարիները։ Մայրս ալ Բ. Համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ապրուած սովը պատմած է։ Այդ պատումները զիս այնպէս տպաւորեցին որ սովն ալ հասարակ մարդկանց ցեղասպանութեան մասնակցելուն խթան եղած է։ Իսկ հայդուկներու խնդիրը թերեւս ալ դիտումնաւոր կերպով քօղարկուած նիւթ եղած է հայոց համար։ Հայերը որոշ ամօթխածութեամբ մը դիտած են այդ խնդիրը։ Մինչդեռ ամէն ժողովուրդ կազմակերպուելու եւ ազատութիւն պահանջելու արդար իրաւունքը ունի։ Այդ իսկ պատճառաւ ես յատկապէս կը կարեւորեմ այդ դիմադրութեան ջանքը։
*Ա.Չ.- Գիրքի հրատարակութեան վրայէն 24 տարիներ անցան։ Այդ միջոցին բանաւոր պատմութեան եւ յիշողութեան հսկայ մատենաշար մը կայ մեր առջեւ։ Դուք ինչպէ՞ս կը դիտէք 1915-ի մասին քիւրտերու մերձեցումը։
Սերտար Ճան- Ես չեմ յիշեր քիւրտ մը, որուն հետ այս մասին խօսիմ եւ տարակարծութեան մատնուիմ։ Քիւտերը զիրենք արդարացնել չեն փորձեր։ Կը գիտակցին որ պատահածը ցեղասպանութիւն է եւ այդ իրողութեան հետ կ՚ուզեն առերեսուիլ։ Ներկայ դրութեան մէջ քիւրտերը համաշխարհային չափանիշով ժողովրդավարութեան ջատագովը հանդիսացան։ Հայոց ցեղասպանութեան մասին իրենց կեցուածքն ալ համակրանք կը գոյացնէ։
*Ա.Չ.- Գիրքը անգտանելի դարձած է։ Նոր հրատարակութեան մասին կը խորհի՞ք։
Այո, քանի մը մանր ճշդումներէ ետք պիտի ձեռնարկենք Գ. հրատարակութեան։
