ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Հայոց ցեղասպանութեան 110 ամեակն է: Աւելի քան մէկ դար առաջ հայ ժողովուրդը բնաջնջուեցաւ իր բնօրրանին մէջ: Ի դարու այս առաջին զանգուածային մարդասպանութիւնը մինչ օրս կը շարունակէ մնալ անպատժելի: Օրուայ հզօրները, կամ խորամանկները, միջազգային յարաբերութիւններու կարգ ու կանոնին տեղեակ չարագործերը յաջողեցան մարդկութեան դէմ գործուած յանցագործութենէն անպարտ դուրս գալու:
Օսմանեան Կայսրութեան օրինական ժառանգորդ Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը յամառօրէն որդեգրած է կատարուածը ուրանալու ռազմավարութիւնը: Պարտինք խոստովանիլ որ Թուրքիոյ հաշւոյն յաջողած է այդ ժխտողական ռազմավարութիւնը, քանի այս վերջինս համաշխարհային հասարակութեան առջեւ ցարդ չէ հարկադրուած իր գործած ոճիրը հատուցելու:
Եթէ այսքանը եղելութեան համառօտ նկարագրումն է, հարկ է խօսիլ նաեւ այս ողբերգութեան մէջ հայ ժողովուրդի յատուկ սեփական թերութիւններու մասին ալ:
Շատ բնական է որ ցեղասպանուած ժողովուրդը յաջորդող առաջին տարիներուն ի վիճակի չէր կրնար ըլլալ կատարուածը, պատահածը արժանի կերպով գնահատելու։ Կենաց ու մահու օրեր էին եւ վերապրողներու դիմաց ծառացած գլխաւոր հարցն էր գոյութիւնը պահել։ Գոյութիւնը պահել՝ ոչ միայն սեփական կեանքի, այլ նաեւ յաջորդող սերունդներու։ Յարմարուիլ ու համակերպիլ օտար երկիրներու սովորոյթներուն, կենցաղին, մանաւանդ ալ լեզուին։ այդ թոհուբոհի մէջ մարդիկ ձեռնարկեցին գաղթօճախներու մէջ ազգակիցները համախմբելու, գաղութային կեանք ստեղծելու դժուարին գործին։ Կառուցեցին եկեղեցիներ, որոնց շրջափակը ինքնաբերաբար յատուկ ձգողական դաշտ մը պիտի ըլլար հայ ժողովուրդի վերապրող բեկորներուն համար։
Եկեղեցաշինութեան յաջորդեց դպրոցաշինութեան արշաւ մը, որ մայրենիով ուսում պիտի ջամբէր նոր սերունդներուն։ Հետզհետէ ձեւաւորուեցան լրատուամիջոցներ եւ հասարակական կազմակերպութիւններ։ Այդ կազմակերպութիւնները շատ անգամ ձեւաւորուեցան թէ՛ քաղաքական աւանդական կուսակցութիւններու եւ թէ՛ հայրենակցական միութիւններու ձեւաչափի մէջ։
Աշխարհի տարբեր ծագերուն ցրուած հայութիւնը տասնամեակներ շարունակ մեծ ջանք վատնեց Մեծ եղեռնի աղէտը յաղթահարելու համար։
Հայաստան երկիրը նոյնպէս ենթարկուած էր գաղթականներու հոսքին։ Յետպատերազմեան ահաւոր զրկանքի օրերու ընթացքին բիւրաւոր մարդիկ զոհուեցան սովի ու վարակիչ հիւանդութիւններու հետեւանքով։
Ցեղասպանութենէն հազիւ 50 տարի ետք էր որ, հայ ժողովուրդը յաջողեցաւ այդ մեծ ոճիրի զոհերու յիշատակը պատշաճ կերպով յարգելու։ Խորհրդային Միութեան մէջ սթալինեան բռնակալութենէ ետք կը տիրէր համեմատական ազատութեան մթնոլորտ։ Իսկ հայկական սփիւռքի համար անցած էր այդ առաջին տասնամեակներու անորոշութեան եւ շուարումի շրջանը։ Նոր սերունդ մը հասակ առած էր սփիւռքի գաղթօճախներու մէջ եւ անոնք սկսած էին նոր հարցադրումներ ներկայացնել։
Ի՞նչ եղաւ, ինչո՞ւ եղաւ, ինչպէ՞ս եղաւի նման հարցումները կը ստանային համարեա նոյն պատասխանը։ Թուրքերու եւ քրտերու նման քոչուոր ու անմշակ ցեղերը կրօնական դրդումներու ալ հետեւանքով հալածած էին հայութեան։
Այսօր ալ շատերու համար այսքան պարզ է կատարուածի բնութագրումը։
Ափսոս որ հայ պատմագրութիւնը չէ կրցած արդարացնել կատարուածի տեղի տուող պայմաններու ուսումնասիրման գործը։ Մանկական պարզամտութիւնը անգամ չի գոհանար վերեւ նշուած պատասխանով եւ կ՚արտադրէ նորանոր հարցումներ։
Այդ հարցումներու առաջինը պիտի ըլլար թէ՝ ինչպէ՞ս եղաւ որ մեր քաղաքական միտքը չկրցաւ կանխատեսել մօտեցող վտանգը։
Յիշենք որ Կարմիր Սուլթանը գահընկէց ընելու համար համագործակցութեան գետին մը գոյացած էր ՀՅԴ-ի եւ Երիտթուրքերու միջեւ։ Բայց յայտնի է որ Սուլթանի անկումէն ետք անոնց ապագայի նկատմամբ տեսադաշտը բոլորովին տարբեր էր։ Պոլսահայ քաղքենիութեան մերձեցումով գլխաւոր նպատակը պէտք էր ըլլայ Օսմանեան Պետութեան անսասանութիւնը եւ յարատեւութիւնը։ Մինչ երիտթուրքեր եւ անոնց քաղաքական կուսակցութիւնը որպէս՝ Իթթիհատականները վաղուց որոշած էին կործանել նաեւ Օսմանեան բազմազգի կայսրութիւնը եւ անոր տեղ կառուցել ազգային պետութիւն։ Այս ծրագրի մէջ կը բացակայէր ազգը։
Շուտով համաձայնութիւն գոյացաւ թուրք ազգ մը կառուցելու մասին։ Սակայն կայսրութենէ ժառանգուած բնակչութեան մէջ թուրքերը փոքրամասնութիւն էին միայն։ Ուրեմն ծրագիրը մշակուեցաւ քրիստոնեաները ցեղասպանելով կամ վտարելով մահմետականներէ բաղկացած հաւաքականութիւն մը գոյացնելու համար։ Այս նպատակին հասնելու համար գործադրուեցաւ նաեւ ձուլման ռազմավարութիւն մը եւ թուրք չեղող բոլոր մահմետական խմբակները բռնի կերպով ենթարկուեցան թրքացման գործողութեան։
Խոստովանինք թէ այս անմարդկային ծրագիրը ունեցաւ բաւականին մեծ յաջողութիւն։ Շատ մը իսլամադաւան ժողովուրդներ կամաւոր կերպով հնազանդեցան ձուլման ռազմավարութեան, որպէսզի իրենք եւս մաս կազմեն երկրի առաջնակարգ քաղաքացիներու շարքին։
Երեք կամ չորս դար առաջ իսլամը ընդունող լազերը, վրացիները կամ համշէնցիները վերջին հարիւր տարուայ ընթացքին իւրացուցին նաեւ թրքութիւնը։
Միակ խոչընդոտը վիճակեցաւ քիւրտերուն, որոնք բաւականին ուշացած էին ազգային միասնութիւն մը գոյացնելու խնդրին մէջ։ Մինչեւ Ի. դարու կէսերը անասնապահութեամբ զբաղող եւ վրաններու տակ բնակող այս ժողովուրդը միայն աշիրաթներու, այսինքն տոհմերու միջոցաւ կը բնութագրէր իր ինքնութիւնը։ Կեանքի արդի պայմանները հետզհետէ անտանելի դարձուցին այս աւանդական ապրելակերպը եւ աշիրաթներու ազդեցութիւնն ալ օրըստօրէ նուազեցաւ քիւրտ անհատի կեանքին մէջ։ Այդ նուազումը փոխարինելու եկաւ ազգային գիտակցութիւնը։ Այժմ մեծ քաղաքներու մէջ բանուոր դասակարգը կազմող քիւրտեր փոխանակ աշիրաթի, իրենց ազգային ինքնութիւնով սկսած են միաւորուիլ։
Իթթիհատականներու նպատակին իրականացման առջեւ մեծագոյն արգելք ըլլալով կը պարզուի քիւրտերու ազգային գիտակցութեան յայտնութիւնը։ Այժմ անոնք ալ աւելի նախանձախնդիր են իրնց մայրենիին, ազգային ինքնութեան եւ նման բնոյթի արժանիքներուն հանդէպ։
Սովորական հայ անհատը դոյզն իսկ չէ նկատած Թուրքիոյ այս ու նման խնդիրները։ Անոնք ի սկզբանէ համոզուած են որ Թուրքիոյ մէջ թուրքեր կ՚ապրին եւ վերջ։ Երբեք չեն նկատած երկրի զանազանութիւնները։ Հետեւաբար այսօր ալ կը դժուարանան ընկալելու թէ այսքան մեծ երկրի մը մէջ ինչպէս կարելի կ՚ըլլայ նման զանազանութիւն մը պահել։
Զարմանալի է տեսնել թէ հայու քաղաքական միտքը հարիւր տարի առաջ ալ չէր տեսած այս զանազանութիւնը։ Ան տեսած էր միայն պետական ուժն ու այդ ուժի ազդեցութեան ծաւալը։ Իր ընտրանիներու դասակարգի միջոցաւ մերձեցած էր այդ ուժին եւ ապահոված էր համեմատաբար բարօր կեանք։ Պոլսահայ քաղքենիութիւնը նոյնիսկ պատկերացում չունէր Արեւմտեան Հայաստանի հայութեան ենթարկուած տանջանքներուն։ Անոնց գոյութիւնով իսկ հետաքրքիր չէր։ Ոչ թէ անոր համար որ երկրի մէջ թղթատարութիւնը ե հաղորդակցութիւնը թերի էր, այլ անոր համար որ ինք արտակարգօրէն գերզբաղած էր քաղաքական բանակցութիւններով, որոնց շնորհիւ պիտի ապահովէր իր հարստութեան յարատեւութիւնը։
Գաւառ բառը ինքնին արհամարհանք մը կը յուշէր պոլսեցիի համար։ Մինչդեռ գաւառ համարուած Խարբերդի, Մշոյ, Կարինի, Երզնկայի կամ Սեբաստիոյ մէջ աներեւակայելի զարթօնք մը կ՚ապրուէր շնորհիւ դպրոցաշինութեան արշաւի եւ մարդկանց ընթերցման հագագի հետեւանքով։
Նոյնիսկ կարելի է պնդել թէ ԺԹ. դարու վերջերուն գաւառներէ ներս ծաւալող գաղափարախօսութեան մակարդակը կը գերազանցէր կղերի եւ ամիրաներու ազդեցութեան տակ տուայտող Պոլիսին։ Հոն եւս մարդիկ կը բաժնէին Երիտթուրքերու կանխատեսումը Օսմանեան Պետութեան փլուզման մասին եւ կը խօսէին անկախ Հայաստանի մը հիմնարկման նիւթերով։
Հայ ժողովուրդի մեծաւոր սխալը, իր սեփական կարողութիւնները անտեսելով, արեւմտեան գերտէրութիւններու հանդէպ յոյսեր սնուցելուն մէջ կը յայտնուի։ Մանկական միամտութեամբ կարծուեցաւ թէ եւրոպացի քրիստոնեայ պետութիւններ թոյլ չեն տար իրենց կրօնակից հայերու խեղդամահ ըլլալուն։
Ցաւալի է տեսնել թէ հայ ժողովուրդը դար մը անց դարձեալ կ՚ապաւինի այդ նոյն գերտէրութիւններուն, որոնց ապերախտութիւնը բազում անգամներ փորձուած իրողութիւն է։ Այսօր ալ հայ ժողովուրդի մէկ հատուածը յոյս կ՚ակնկալէ Ռուսաստանէ, իսկ մէկ հատուածն ալ Եւրոպական տէրութիւններէ։
Ժամանակը դաժան է եւ ցեղասպանութիւնը աշխարհի տարբեր անկիւններու վրայ յաճախ կրկնուող իրողութիւն։ Այսօր Լաթաքիոյ ալեւիները կ՚ենթարկուին ցեղասպանութեան համազօր կոտորածներու։ Տակաւին երեկ էր կարծես Շենկալի եզդիներու մատնուած ողբերգութիւնը։ Այս ենթապատկերին վրայ ամբարտաւան ինքնավստահութեամբ Թրամբ աքսորավայր կը փնտռէ Կազզայի բնակիչ պաղեստինցիներու համար։ Ժողովուրդ մը՝ որ կը դիմադրէ ինք ալ ցեղասպանուած հրեայ ժողովուրդի անմարդկային ոճիրներուն։
ՄԱԿ-ի անդամակցութիւնը եթէ ոչ իրական, գոնէ օրինական գետնի վրայ որոշ հզօրութիւն եւ կամք դրսեւորելու առիթ կ՚ընձեռէ բոլոր պետութիւններուն հաւասարապէս։
Հայաստանի Հանրապետութիւնը իբրեւ ցեղասպանուած ժողովուրդի ներկայացուցիչ, պարտաւոր է ամենաբարձր բողոքի ձայնը բարձրացնելու աշխարհի բոլոր ցեղասպանութիւններու դէմ։
Արդարութեան պահանջը ուղղուած է համաշխարհային մարդկութեան, քանի որ իւրաքանչիւրս պարտինք կրել պատասխանատուութեան զգացումն ու գիտակցումը մեր ժամանակներու բազմատեսակ չարիքներու հանդէպ։
