ԱՔԱՆՏԱ ԹԱՇԹԵՔԻՆ
Շամի մէջ իշխանութիւնը ձեռք բերած Հէյէթ Թահրիր էլ Շամ (ՀԹՇ) կը փորձէ հաստատել իր սեփական վարչակարգը, մինչ փոքրամասնութիւններու անվտանգութեան նկատմամբ մտահոգութիւնները կ՛աճին։ Միւս կողմէ ալեւիներուն դէմ կոտորածները կը շարունակուին, համեմատաբար նուազ թիրախ դարձած քրիստոնեաները վախով կը սպասեն։ Մարտ 9-ին Լաթաքիայի մէջ հայր եւ որդի երկու հայեր սպաննուեցան ՀԹՇ-ի կողմէ իրականացուող գործողութիւններու ընթացքին։
Հայերը 2014-ին արժանացած էին ուշադրութեան, երբ Թուրքիայէն հովանաւորուող ջիհատական խումբերը ներխուժեցին Քեսապ գիւղաքաղաքը։ Մինչ հայերը կը լքէին գիւղաքաղաքը, հեռանալ չկրցած քանի մը տարեցներ «մարդասիրական օգնութեան» գործողութեամբ բերուեցան Թուրքիա՝ դառնալով հանրային յարաբերութիւններու նիւթ։ Այսօր ալ հայերը, ինչպէս միւս փոքրամասնութիւնները, կը սպասեն մութ թունելէն դուրս գալու՝ առանց գիտնալու թէ ինչ կրնայ պատահիլ իրենց։
Սուրիացի հայ լրագրող Գէորգ Ալմասեան կ՛ըսէ թէ 2011-էն ետք զինեալ ընդդիմադիր խումբերու թիրախ դարձած հայերուն մեծամասնութիւնը լքած է երկիրը՝ վատթարացող պայմաններուն պատճառով։ Ալմասեան կը նշէ թէ վարչակարգի տապալումէն ետք ալ հայերը ՀԹՇ-ի կողմէ աւելի քիչ թիրախաւորուած են՝ համեմատած ալեւիներուն։ Ըստ Ալմասեանի՝ Քեսապի հայերը ապաստանած են Լաթաքիա, սակայն վերջին դէպքերուն պատճառով հոն ապրող մարդիկ ալ վախէն չեն կրնար իրենց տուներէն դուրս գալ։ Հայ համայնքը, ալեւիներու ճակատագիրը չկիսելու համար, կը պահպանէ չէզոք դիրքորոշում ՀԹՇ-ի նկատմամբ։ Ալմասեան կ՛ընդգծէ այն հաւանականութիւնը, որ Սուրիան կրնայ «պալքանացուիլ» ՀԹՇ-ի ձեռքին։
Ո՞վ է Ալմասեանը
Գէորգ Ալմասեան ծնած է 1987-ին Հալէպի «աւելի պահպանողական եւ ներփակ հասարակութիւն» նկարագրած թաղամասերէն մէկուն՝ Շեյխ Թահայի մէջ։ Մեծցած է նիւթական դժուարութիւններ ունեցող միջին-ստորին խաւի հայկական ընտանիքի մը որդին ըլլալով։ Ալմասեան կը պատմէ, որ իր հայրը՝ փոքր գործարար մը, հակառակ բոլոր նիւթական սահմանափակումներուն, համեմատաբար հանգիստ եւ հարմարաւէտ կեանք մը ապահոված է իր ընտանիքին։ Մեծնալու տարիներուն ան ունեցած է ուժեղ կապեր հայկական համայնքին հետ։ Հայկական մանկապարտէզ, տարրական եւ միջնակարգ դպրոցներ յաճախած Ալմասեան կ՛ըսէ, որ իր ազատ ժամանակին մեծ մասը անցուցած է Հոմենթմէն ակումբին մէջ ֆութպոլ խաղալով։
Ալմասեան Ռիֆ Շամի Քալամուն համալսարանին մէջ Միջազգային յարաբերութիւններ եւ դիւանագիտութիւն բաժինը աւարտելէ ետք ուսումնասիրած է Եւրոպական հարցեր եւ Միջին Արեւելքի քաղաքականութիւն Ֆրանսայի եւ Լիբանանի մէջ։ 2010-ին տեղափոխուած է Լիբանան՝ իր կրթութիւնը շարունակելու համար, սակայն պահպանած է իր ուժեղ կապը Հալէպի հետ՝ ամէն շաբաթ այցելելով իր ընտանիքին։
2011-ին Սուրիոյ մէջ բռնկուած հակամարտութիւններուն հետ անոնց կեանքը մեծապէս փոխուած է։ 2012-ի կէսերուն անոր եղբայրը առեւանգուած է Սուրիական զինեալ խումբի մը՝ Թաուհիտ գունդի կողմէ, եւ անոր ընտանիքը ստիպուած եղած է վճարել 12,000 տոլար փրկագին՝ եղբօր ազատ արձակման համար։ Ալմասեան կ՛ըսէ, որ այս ցնցիչ դէպքէն ետք իր ընտանիքը նոյն տարուան մէջ լքած է Սուրիան։
Անոր ընտանիքը սկիզբը ապաստանած է Պէյրութ, ապա տեղափոխուած է Հայաստան, ուր մնացած են մինչեւ 2020 թուական։ Նոյն տարին անոնք վերադարձած են Հալէպ, սակայն Ասատի վարչակարգի անկումէն ետք 2024-ի Դեկտեմբերին կրկին լքած են Հալէպը։
Ալմասեան իր YouTube հեռարձակումներուն մէջ, որոնք յատկապէս կը կեդրոնանան Սուրիոյ վրայ, ամէն օր տեսանիւթեր կը պատրաստէ եւ ուղիղ հեռարձակումներ կ՛իրականացնէ համաշխարհային աշխարհաքաղաքական հարցերու մասին։ Ան կը նշէ, որ տարածաշրջանի բարդ շարժընթացներու վերլուծութիւններ կատարելու ընթացքին կ՛օգտուի իր անձնական փորձառութենէն եւ ակադէմական պատմութենէն։
Ալմասեան «Ակօս»ի համար գնահատեց Սուրիոյ մէջ հայերու ներկայ վիճակը՝ ՀԹՇ-ի իշխանութեան գալէն ետք։
«Ճանապարհներուն վրայ
մահապատիժի լուրեր կու գան»
Սուրիոյ մէջ ՀԹՇ-ի իրականացուցած գործողութիւններու ընթացքին, հարիւրաւոր ալեւիներու կողքին, մեր իմանալով, Լաթաքիայի մէջ հայր եւ որդի երկու հայեր ալ զոհուած են։ Թէեւ գործողութիւնները աւարտած են, սակայն պատահածները կը պահպանեն իրենց արդիականութիւնը։ Ինչպիսի՞ է Սուրիոյ հայերուն վիճակը։ Կա՞ն պատմութիւններ, զորս դուք լսած էք հայերէն կամ այլ փոքրամասնութիւններէն։ Ի՞նչ կը պատմեն անոնք։
2011-ին պատերազմի բռնկումէն ի վեր Սուրիոյ հայերուն մեծամասնութիւնը լքած է երկիրը՝ աւերիչ տնտեսական պայմաններու եւ բռնութեան մթնոլորտի պատճառով։ Հալէպի տեղական աղբիւրները կը հաղորդեն, որ հայ բնակչութիւնը նուազած է աւելի քան 80 տոկոսով։ Եթէ իմ անձնական օրինակը տամ, ժամանակին Սուրիոյ մէջ մօտաւորապէս 50 հոգիէ բաղկացած իմ մեծ ընտանիքէս հիմա հոն ապրող մարդ չէ մնացած։ Անոնցմէ շատերը հաստատուած են Հայաստան, Քանատա եւ Գերմանիա։ Այսօր մնացած հայ համայնքի մեծամասնութիւնը կեդրոնացած է Հալէպի մէջ, որ համեմատաբար հեռու մնացած է կրօնական բռնութենէն։ Թէեւ հակամարտութեան ընդհանուր ազդեցութիւնը ծանր եղած է, սակայն կրնամ ըսել, որ համեմատած այլ խումբերու, ինչպէս օրինակ ալեւիները, հայ համայնքը Կոլանիի վարչակարգին կողմէ աւելի քիչ ուղղակի թիրախաւորուած է։
Սուրիոյ մէջ հայերու խիտ բնակութեան վայր՝ Քեսապ գիւղաքաղաքին մէջ այժմ ո՞րքան հայեր կան։
Պատմականօրէն աշխոյժ հայ բնակչութեան տուն եղող Քեսապի մէջ ժողովուրդը մեծամասամբ փախած է այդտեղէն՝ վախնալով հարեւան շրջաններու մէջ ալեւիներու կրած ճակատագրէն։ Իսկ Լաթաքիայի հայ բնակիչները օրերէ ի վեր փակուած են իրենց տուներուն մէջ՝ անվտանգութեան մտահոգութիւններու պատճառով։
Անվտանգութեան մտահոգութիւններով իրենց տուները լքողներուն մէջ ուրեմն հայեր ալ կան... Ո՞ւր գացին անոնք։ Պիտի կարենա՞ն վերադառնալ։
Քեսապէն փախած շատ մարդիկ ապաստանած են Լաթաքիա, քանի որ Հալէպ եւ Շամ տանող ճանապարհները տակաւին վտանգաւոր են։ Ճանապարհներուն վրայ մարդկանց առեւանգման եւ մահապատիժի լուրեր կու գան։ Ոմանք կը յուսան վերադառնալ իրենց տուները, եթէ անվտանգութիւնը բարելաւուի, սակայն շատ հայեր կորսնցուցած են իրենց վստահութիւնը Կոլանիի վարչակարգի նկատմամբ եւ կասկածանքով կը մօտենան որեւէ անվտանգութեան երաշխիքի։
«Հայերը սկսան կոչուիլ փախստական՛ներ»
Կոլանին 2014-ին Ալ Ժազիրային տուած հարցազրոյցի մը ընթացքին ըսած էր, որ Սուրիան պէտք է կառավարուի «իսլամական օրէնքի» իր մեկնաբանութեան համաձայն, եւ «երկրի մէջ տեղ չէ տրուելու փոքրամասնութիւններուն, ինչպէս քրիստոնեաներուն եւ ալեւիներուն»։ Կոլանիի ժամանակաւոր նախագահ ըլլալէն ի վեր, ինչպիսի՞ է Շամի մօտեցումը հայերուն նկատմամբ։ Սուրիոյ էթնիկ-կրօնական բեկուածքին մէջ ո՞ւր կը գտնուին հայերը եւ որքա՞ն վտանգի տակ են։
Քոլանիի նկատմամբ քննադատութիւնները կ՛ուղղուին այն ուղղութեամբ, որ ՀԹՇ-ի ղեկավարը, իր արտաքին տեսքի փոփոխութիւններուն հակառակ, խորապէս կապուած կը մնայ թեքֆիրի գաղափարախօսութեան։ Ծովեզերեայ քաղաքներուն մէջ շարունակուող կրօնական բռնութիւնը, ելոյթները եւ գործողութիւնները կը հաստատեն այս։ Կոլանին 2014-ին տուած հարցազրոյցի մը ընթացքին ըսած էր, որ ալեւիները չեն համարուիր մահմետական եւ պէտք է փոխեն իրենց կրօնը։ Իպն Թայմիյայի մեկնաբանութիւններէն ազդուած անոր զինեալները առաջին հերթին կը թիրախաւօրէն ալեւիները եւ շիաները, ապա քրիստոնեաները եւ հրեաները։ Այս գաղափարախօսութիւնը լայնածաւալ վախ կը սերմանէ փոքրամասնութիւններու համայնքներուն մօտ, ներառեալ հայերուն։
Պատմականօրէն Սուրիոյ հայերը բարեկամական յարաբերութիւններ ունեցած են այլ համայնքներու հետ, ներառեալ քիւրտերու, ալեւիներու, տրուզներու եւ սիւննիներու։ 1915-ի ցեղասպանութենէն ետք հայերը հոս բերած են իրենց հետ բազմաթիւ արհեստներ, մշակոյթ եւ հասարակական արժէքներ, ձեռք բերելով ազնուութեան, ուղղամտութեան եւ մասնագիտութեան հեղինակութիւն։ Սակայն 2011-էն ի վեր աճած են կրօնական եւ էթնիկ լարուածութիւնները, որոնք սրած են Մուսլիման Եղբայրներու եւ Սալաֆի թեքֆիրական խմբերու հետ կապուած արմատական ուժերը։ Վերջերս Կոլանիի կողմնակից որոշ սուրիացիներ սկսած են հայերը անուանել «փախստական»ներ եւ կոչեր ուղղել զանոնք Հայաստան արտաքսելու, ինչ որ անհանգստացնող փոփոխութիւն է վերաբերմունքներուն մէջ։
Ի՞նչ մակարդակի վրայ են Սուրիոյ հայերուն յարաբերութիւնները այլ քրիստոնեայ
փոքրամասնութիւններու, ինչպէս ասորիները, ինչպէս նաեւ քիւրտերու, ալեւիներու, տրուզներու հետ։
Հայ համայնքը դրական յարաբերութիւններ պահպանած է թէ՚ Հաֆեզի եւ թէ՚ Պաշար Ասատի հետ։ Արտօնեալ չըլլալով հանդերձ, անոնք կրցած են ուղղակի կապեր հաստատել վարչակարգին հետ եւ փոխանցել իրենց կարիքները։ Պաշար Ասատը յաճախ ցոյց տուած է հայերը որպէս հայրենասէր համայնքի մը տիպար, որ կը պահպանէ իր լեզուն եւ մշակոյթը՝ միաժամանակ ներգրաւուելով Սուրիոյ հասարակութեան մէջ։ Ասատի օրօք հայերու ներկայացուցչութիւնը Ժողովրդական ժողովին մէջ լռելեայն երաշխաւորուած էր։ Այսպիսով անոնց ապահովուած էր որոշում կայացնելու իրաւունքը կառավարութեան մէջ։ Սակայն, իհարկէ, անոնց քաղաքական ազատութիւնները սահմանափակ էին՝ Պաաս կուսակցութեան հեղինակաւոր կառուցուածքին պատճառով։
Ի հակադրութիւն՝ ՀԹՇ-ի վերելքը ստեղծած է շատ աւելի տարբեր միջավայր։ Կոլանիի կապը Ալ Քայիտայի հետ եւ անոր վստահութիւնը թրքական հետախուզութեան նկատմամբ պատճառ դարձած է, որ շատ հայեր զայն դիտեն որպէս թրքական ներկայութիւն։ Սահմանափակ քաղաքական ազդեցութիւն ունեցող հայկական եկեղեցիները եւ պատրիարքարանները առաջնահերթութիւն տուած են ՀԹՇ-ի նկատմամբ չէզոք դիրք պահպանելուն՝ թիրախաւորուած այլ խումբերու, ինչպիսիք են ալեւիները, ճակատագիրը չկիսելու համար։
Համեմատած ներկայի, նախկինում՝ Ասատի օրօք, ինչպիսի՞ էին հայերու պայմանները Սուրիոյ մէջ։ Ինչպիսի՞ն էր հայերու, քրիստոնեաներու յարաբերութիւնը պետութեան հետ։ Համեմատած այդ ժամանակաշրջանին հետ, այժմ վիճակը բարելաւուո՞ւմ է, թէ՞ վատթարանում է։ Կրնա՞ն անոնք համաձայնութեան գալ ՀԹՇ-ի հետ, ըստ ձեզի։ Ինչպէ՞ս կը մեկնաբանէք ՀԹՇ-ՍԴՈւժ (Սուրիոյ Դեմոկրատական Ուժեր) համաձայնութիւնը։
Եթէ Կոլանին շարունակէ այս ճանապարհով, Սուրիոյ մէջ փոքրամասնութիւններու ապագան մռայլ կ՛երեւի։ Շատ համայնքներ կրնան փնտռել արտաքին աջակցութիւն եւ պաշտպանութիւն, ինչ որ Սուրիան կը դնէ պալքանացման հաւանականութեան առջեւ։ Հայերուն համար համաշխարհային սփիւռքէն միջազգային օժանդակութիւնը չստանալը աւելի կը բարդացնէ անոնց դժուարութիւնները։ Անհատներ կրնան օգնութիւն ստանալ անձնապէս, սակայն չկայ կազմակերպուած ճիգ միջազգային հայկական կազմակերպութիւններու կողմէ՝ աջակցելու Սուրիոյ մէջ մնացողներուն։ Մինչ հակամարտութիւնները կը շարունակուին, հայ համայնքը, ինչպէս այլ փոքրամասնութիւններ, կը դիմագրաւէ անորոշ ապագայ։ Անոնցմէ շատերը կը հարցնեն իրենք զիրենք, թէ ինչպէս կրնան վերակառուցել իրենց կեանքը մասնատուած Սուրիոյ մէջ։
