Կեռաս

Քաղցրահամ բառը

Զոյգ էին անոնք։ Կախուած՝ միեւնոյն ծիլէն։ Կեռասներ էին անոնք կաս-կարմիր։ Քաղցրահամ։ Գրաւիչ։ Կերայ մէկը։ Համը մնաց բերանս։ Միւսը տուի բախտա­ւորին։ Գեղեցկուհին քովիկս քնացաւ։ Շրթունքը կաս-կարմիր էր։ Կեռասն էր ներկած զայն իր անոյշ հիւթով։ Արթեօ՞ք, մտածեցի, կեռաս բառի պատմութիւնն ալ էր նոյնքան քաղցրահամ…։ Որոշեցի քալել հայոց լեզուի մրգաստա­նի մէջ։ Փնտռեցի գրական կեռասներ՝ քերթո­ւածի մը տողէն կախուած, կամ՝ երգի մը լարէն։ Ապա, քաղած կեռասներս հաւաքեցի զամբիւղի մը մէջ, որպէսզի դուք ալ վայելէք անոր համը։

Կեռասոն քաղաքի նուէրը

Հռովմէական պատմութիւնը մեզ կարծել տուաւ, թէ «կեռաս» բառը ծագած է Կեռասուս (այժմ՝ Giresun) քաղաքի անունէն։ Հռովմէացիներն էին, որ Լուկուլլուսի արշա­ւանքներու ժամանակ Պոնտո­սի ափերուն ծանօթացան անոր, զայն Հռոմ տանելով տարածեցին ամէն կողմ։ Լուկուլլուսը, մեծահարուստ եւ բարձրաճաշակ հրամանատար, իր շռայլ կոչունքներու ժամանակ ճոխ սեղանի վրայ հպարտութեամբ ցուցադրեց իր նուաճած հեռաւոր երկրի պտուղը, - ինչպէս նաեւ ծիրանը, զոր բերեր էր Հայաստա­նէն, երբ Տիգրան թագաւորին ճաշակել տո­ւաւ մեծ պարտութիւն մը։ Այնուհետեւ, կեռաս պտուղը եւ անոր անունը կշտացուց եւրո­պական բազմա­թիւ լեզուներ. cerasus, cereza, ciriegia, cerise, cherry, chirsa, Kirshche, cseresznye, kirsi, kirs, kiraz, gilas եւ այլն։ Աւա՜ղ, այսօր ստուգա­բան այրեր համոզուած են, թէ բառը ունի Փոքր-Ասիական ծագում եւ բոլորովին այլ ստուգա­բանութիւն։

Պտղաբեր բառ մը

Ընտիր է պտուղս։ Հայերս մինչեւ 12-րդ դար սպասեցինք, որ անոր ներկա­յութիւնը վայելենք մայրե­նիին մէջ։ Պտոյտիս ընթացքին, դարաւոր ծառերու մէջ ես հանդի­պեցայ անոր ամենահին արտա­յայտութեան. «Ի կեղեւոյ կեռասի ծառոյ»։ Հասկցայ, թէ նոյնքան հազուագիւտ են անոր պտուղները. ընդա­մենը հինգ-վեց բարդ բառ, ինչպէս՝ կեռասանման, կեռասաչափ, կեռասեայ, կեռասնոց, կեռասչիր։ Զամբիւղիս մէջ դրի բանաստեղծական ածական մը՝ կեռասէ- կարմրաւուն շուրթեր։ Մտածեցի, թէ սէրը փորփո­քելու համար պէտք էր նաեւ քաղցրաբոյր բաժակ մը, ու հետս առի շիշ մը կեռասօղի։ Պարտէ­զի մէջ երբ հիացիկ կը ճեմէի դէմս ելաւ միջնա­դարեան քառեակ մը։ Զգացի, թէ հեղինակը դժգոհ էր կեռասի անզգամութե­նէն. «Ա՜յ իմ հայվա­յի կեռաս … / Քանի ես ի քեզ կու գամ, / Դուն ինձմէ հեռուն կու կենաս»։ Միջնա­դարուն կարելի էր նաեւ, որ ձեր դէմը ելլեր հայուհի մը, անունը՝ Կեռաս, սիրուած անուն մը, որ երկու անգամ յիշուած է Կեսարիոյ եւ Սեբաստիոյ մէջ։

Թաս մը կիլաս

Կեռասոն քաղաքի մէջ չէ որ միայն աճեցաւ պտուղս։ Հայկա­կան բարձրավանդա­կի մէջ Վանէն Զէյթուն, Սեբաստիայէն Մուշ, ապրիլ-մայիսին, տարբեր մեծութեամբ, հիւթա­լի, կլոր, երբեմն՝ բութ, սրտանման կորիզով, իր կարմիր, վարդա­գոյն, դեղին կամ՝ սեւ գոյնով, իր քաղցր եւ քաղցրաթթո­ւաշ համով յայտնուեցաւ ան։ Հապա՞ անոր անունը… Տեսակ-տեսակ… Սեբաստիոյ պարտէզներու մէջ գէռաս, Մշոյ դաշտե­րու վրայ գըռյազ, Խարբերդի ոլորաննե­րու ուղղութեամբ գիյրազ, Զէյթունի անմատչելի լեռնե­րէն վեր գէռօս։ Այնտեղէն ո՚չ շատ հեռու, Մուսա Լերան վրայ քրուզ։ Ապա, մտէք Վան։ Նստեցէք հովանուտ սարփի­նայի, - կամ արիշի - տակ, ու որպէս Աստո­ւոյ հիւր՝ գիւղի երեխաները ձեզի պիտի փութան հրամցնել թաս մը գիլազ։ Քիչ մը զովացէք եւ վայելեցէք այդ գիլազը, այնուհետեւ ես ձեզի կը պատմեմ 400 տարի առաջ Վան քաղաքի մէջ իր տիրոջ կեռասնե­րը պաշտպանելու պատճա­ռով նահատակուած հայուհիի պատմութիւնը։

Սրբուհի Սիրունը

Վասպուրականի Ալիւր գիւղէն էր տիկին Սիրուն Գնունին։ Կարօտ վիճակի մէջ ըլլա­լով Վանեցի այլազգի մը տան մէջ սկսաւ աշխա­տիլ որպէս սպասուհի։ Օր մը, գարնան անոյշ եղանակ էր, Խլաթի կողմե­րէն բեռ մը կեռաս կը բերէր իր տիրոջ համար։ Վան քաղաքի մէջ անոր վրան ինկան կեռասը յափշտակելու համար։ Սիրունը պաշտպանեց իր տիրոջ ապրանքը։ Վանեց զանոնք, քար նետեց անոնց վրայ։ Տէրը եկաւ փրկեց Սիրունին։ Սակայն, չխաղաղեցաւ քաղաքը։ Կալանեցին Սիրունին։ Վրէժ պահանջե­ցին։ Դատաւորը եւ միւֆթին զինք անպարտ արձա­կեցին ու Սիրունին ուղարկեցին Ալիւր։ Սակայն մոլեռանդներու երեք հարիւրնոց հաւաքածոյ մը հաւաքուեցաւ, եկաւ Ալիւր։ Խեղճ կինը քաշկռտեցին Վան։ Պարտադրեցին որ ուրա­նայ իր կրօնքը։ Ի դէմ անասելի խոշտանգումներու, Սիրունը հաստատ մնաց իր քրիստո­նէական հաւատքին։ Ամբո­խը բարակ չուանով բազուկները պրկեց, ծեծեց, կռփահարեց Սիրունը։ Չարչա­րանքը տեւեց քսան օր։ Սիրունը մնաց անայլայլ։ Վերջա­պէս քաղաքի մէջ դաշունա­հարեցին, ապա քարկո­ծեցին։ Այսպէս նահատակուեցաւ Սիրունը, Վան քաղաքի Նալբանտանոցի շուկա­յի մէջ, Օգոստոս 5, 1655ին։ Սիրունի յիշատակը անցաւ Յայսմաւուրքին (ՅԱՍ. Բ. 62)։ Բայց ես, կը յիշէ՞ք, ճամբայ ելած էի կեռասի սիրոյ պատմութիւնները լսելու համար։ Այդ մէկն ալ գտայ Վան քաղաքի մէջ… Լսենք Նահապետ Քուչա­կի երգը։

Ուներդ ի կեռաս նման

Վանայ ջերմ գարուն էր։ Աշուղ Քուչա­կը հանդի­պեցաւ գեղեցկուհիի մը։ Ան չունէր աժող (վայելող) տէր։ Կեանքը սեւով կ’անցնէր։ Հագածը սեւ էր։ Երեսն էր սեւ «խանզար» (ածուխի մանրուք)։ Իսկ յօնքե՞րը… Սեւ-սեւ երկու կեռաս։ Այդ աղջի­կը անցաւ գնաց, մնաց Քուչա­կի քաղցրահամ երգը. «Երեսդ ի խանզար նմանակ, ի խոնչին մէջն շինած է. / Ուներդ ի կեռաս նման եւ ի խոնչին մէջն շարած է. / Աւա՜ղ ու հազար բերան, տէր չունիս որ զքեզ աժէ, / Օմրի­կը դ (կեանքդ) է սեւով անցեր, ժամանկի­կը դ՝ որ մարդ չիգիտէ»։ Ապա Ղեւոնդ Ալիշանը նկատեց կեռասի գեղեցկութիւնը եւ գրի առաւ զուարթ տողիկ մը. «Գարնա­նագեղ կեռաս բոլոր / Զիա՞րդ թափէր գլոր գլոր»։ Ժագ Սայապալեանը «Կանացի վրէժ» նորավէպի մէջ նկարագրեց կնոջ դիմաց անտարբեր երեւացող, բայց ներսը կատաղի պայքար եւ առնա­կան աւիւնին մէջ զգլխիչ տենջ զգացող մարդը. «…Զգլխիչ տենջ մը կը զգար գրկելու այդ գեղեցիկ կինը, այդ խարտեաշ մազերը, համբուրելու անոր պարանոցը, կեռաս բերանը…»։ Կեռաս բառը իր գրական բարձրագոյն վերելքին հասաւ 1947 թուականին, երբ լոյս տեսաւ Կարսի մէջ ծնած բանաստեղծ Ղեւոնդ Կոմունիի «Արիւնոտ Կոհակներ» ժողովածուն։ Այդ գիրքի մէջ դուք, յարգե­լի ընթերցող, կը գտնէք հիւթեղ արտա­յայտութիւններ։ Այժմ մտնենք մեր հայրե­նակից Կոմունիի մրգաստա­նը։ Մի՚ տատամսիք, եկէ՚ք ներս։ Այդ պարտէ­զի մէջ գրասէր հիւրե­րուն արտօ­նուած է զոյգ-զոյգ կեռասներ քաղել, մէկը ձեզի, միւսը՝ ձեր բախտա­ւորին. «…Աղջիկներն են ծաղկում կեռասենու նման… Ես սիրում եմ գարնան ծաղկած կեռասենին / Որ նման է պայծառ-պայծա՜ռ մի աղջկայ…»։ Դուք լսեցի՞ք թեթեւազգեստ կոյսե­րու զուարթ ձայնը։ Բարեխնամ պարտիզպան Կոմունին կը սիրէ նաեւ զրուցել իր կեռասենիներու հետ. «Կեռասենի։ Ես քեզ սիրեցի, մայրութեան իմ ծառ»։ Կոմունիի համար կեռասը նաեւ հայրե­նական յոյսի ծառ է. «Հայրե­նիքիս։ Ի՞նչ տամ հիմա քեզ նորից… Ես քեզ կը տամ ծաղկա­վառ կեռասենին իմ երգի»։ Կոմունին մաղթեց նաեւ, որ անոնք հայրե­նի հողի վրայ միշտ ծաղկին. «Ծիծաղեցէ՛ք, ծիծաղեցէ՛ք, իմ ծառեր, / Կեռասենիք, իմ հայրե­նի այգու մէջ»։

Կեռաս է շուրթը քո

Հայկա­կան գրական կեռասուտի մէջ հեշտա­լուր եղանակ մը հեռուէն կանչեց զիս։ 1924 թուականին Սեւ Ծովու վրայ, Կեռասոն քաղաքի հանդի­պակաց ափի վրայ՝ Ղրիմի Սուդակ քաղաքի մէջ մշակուած ռոմանս էր ան՝ «Սարի կեռաս է շուրթը քո»։ Իսկ ո՞վ գրեց Ալեքսանդր Սպենդիարեանի այդ քողտրիկ երգի խօսքե­րը. երգա­հանի աւագ դուստր, 23 տարեկան բանաստեղծուհի եւ թարգմանչուհի Թաթիանան։ Կը յիշէ՞ք, յարգե­լի ընթերցող, Սուդա­կի իր ամառանոցի մէջ է, որ Սպենդիարեանը այդ երգի յօրինումէն տարի մը առաջ աւարտեր էր «Ալմաստ» օփերան։

Կեռասով փայլե­ցուցի աչքս

Կշտացանք։ Քաղցր էր հայկա­կան կեռասը եւ անոր գրական պատմութիւնը։ Բազմա­թիւ բարիքներ ալ քաղեցինք անկէ, քանզի, կեռասը խորհուրդ կու տան երկա­թի պակաս ունե­ցող մարդոց։ Եթէ դուք ունիք մաշկա­յին խնդիրներ, կեռասն է նաեւ օգտա­կար։ Իսկ տեսնենք, 15րդ դարու հայ բժիշկ եւ դեղագէտ Ամիրտովլաթ Ամասիացին ի՚նչ գրեր է կեռասի մասին. «Լաւն այն է որ քաղցր լինի…   Լուծումն կ’առնէ… Խէժն յաչքն քաշեն՝ աչաց ճլէ (հաւանաբար՝ փայլ) տայ… Տերեւն որ եփած լինի՝ զնուզլան (հարբուխ) խափանէ… Խէժն օգտէ հազին եւ արուն թքնելուն, եւ թոքին խոցերուն… Քաղցրն՝ զփորն կու լուծէ… Զչորն թրջեն եւ զջուրն խմեն՝ զսաֆրա­յին սրութիւնն տանի… Խէժն կակղացնող է. եւ զքարն կու հալէ»։

Կեռասի սիրտը

Հիմա աղուոր գարուն է։ Հայրե­նի գիւղե­րու մէջ իրենց ճիւղե­րէն կախուած են զուրա­թուն կեռասներ։ Կասկած չկայ, թէ սիրահար զոյգ մը անոնց շուքին տակ կը վայելէ անոր պտուղը, համբոյր մըն ալ դրոշմե­լով ալ-կարմիր շուրթերուն։ Իսկ մեզի համար, յարգե­լի ընթերցող, հրաժեշտի ժամն է։ Նոյն արահետով կրնանք վերադառնալ։ Իսկ երբ հասնինք դարպա­սը, չմտածենք, թէ քանի քիլօ կեռաս հաւաքեր ենք։ Ո՚չ վանեցի Քուչա­կը, ո՚չ Ալիւրե­ցի Սիրունը, ո՚չ ալ՝ պոնտա­ցի Սպանդիարեանը հատուցում պիտի ակնկալեն, ինչպէս Գառնի գիւղի այն հիւրա­սէր տանտէ­րը, որ անցեալ Յունի­սին իմ տասնչորս աշակերտներս պարտէզ հրաւիրեց. «Արի՛ք, արի՛ք, իմ կեռասնե­րը լաւն են, մի՚ ամաչէք, քաղեցէք, բարի էք եկել հայրե­նիք»։ Մարդը վիրաւորուած էր, երբ աշակերտներս, - անփորձ երեխաներ - , հարցուցեր էին. «Քանի՞ տոլար պէտք է վճարել»։

Կեռասը սիրոյ պտուղ է։ Ուստի, այսօր ես կ’առաջարկեմ սիրոյ գեղջուկ երգով մը հրաժեշտ տալ անոր պատմութեան։ Իսկ յաջորդ յօդուածի մէջ մենք պիտի այցե­լենք պառաւ գնչու մը, որպէսզի ան մեկնա­բանէ մեր երազնե­րը, իսկ մենք ալ փորձենք մեկնա­բանել «գնչու» բառը։

Հունձքի երգ

Մեր տանը դէմ՝ հասած գարի,

Քանի քաղեմ՝ հովը տանի։

Երկու կաքաւ մէջ կը բանի՝

Մէկն իմ եարիս շատ նմանի։

Աչքը, ունքը թառը քաշած,

Երեսնե­րը վարդ նմանի։

Այդ իմ յարս է սրտով սիրած,

Շրթներն ալ կեռաս նմա­նին։