Ջալալեդդին մի պատկեր նրա արշաւանքից

ՐԱՖՖԻ

Ժ՛

Քան­լը Տէ­րէն, որ նշա­նակում է արիւ­նոտ ձոր, ար­ժա­նի է իր կոչ­մա­նը իր մէջ գոր­ծո­ւած բազ­մա­թիւ արիւ­նա­յեղու­թեանց պատ­ճա­ռով: Այդ աւա­զակաց որ­ջը վկայ է եղել հա­զարա­ւոր սար­սա­փելի եղեռ­նա­գոր­ծութիւննե­րի. այնտե­ղից ոչ մի քա­րաւան եւ ոչ մի ճա­նապար­հորդ չեն վստա­հում անցկե­նալ, այնտեղ միայն աւա­զակ­նե­րը առանձնա­նում են յափշտա­կու­թիւննե­րից յե­տոյ: Այնտեղ էր դրել եւ շէյ­խը իր բա­նակը Պա­յազե­դի դժբախտ անցքից յե­տոյ, երբ նա հե­ռացաւ պա­տերազ­մի դաշ­տից:

Այդ ձո­րի մի­ջով հո­սում էր Տիգ­րի­սի վե­րին ճիւ­ղե­րից մէ­կը, որին տե­ղացիք կո­չում են Նը­հել. Դա բա­ժանում է Աղ­բա­կա գա­ւառը Ջո­լամե­րիկից: Գե­տի ափի մօտ, մի կա­նաչա­զարդ տա­փարա­կի վրայ, մի գի­շեր հա­րիւ­րա­ւոր տե­ղերում վառ­վում էին փոք­րիկ խա­րոյկներ, որոնց շուրջը նստո­տել էին զի­նուո­րուած քրդեր, խօ­սում էին, ծխում էին, ծի­ծաղում էին, եր­գում էին, եւ եր­բեմն նա­յում էին կե­րակու­րի կաթ­սա­ներին, որ դրած էին խա­րոյկնե­րի վրայ, կամ դարձնում էին մսի մեծ-մեծ կտոր­նե­րը, որ ձգել էին կարմրած ածուխնե­րի վրայ խո­րովե­լու հա­մար: Ամէն տեղ երե­ւում էր ու­րա­խու­թիւն, որ ար­տա­յայտւում էր կա­տաղի զո­ւար­ճութիւննե­րով: Վրան­նե­րի մէջ ճրագ­ներ չէին երե­ւում, ամ­բողջ բա­նակը լու­սա­ւորո­ւած էր խա­րոյկնե­րի լոյ­սով: Բայց մի վրա­նում միայն ճրագ­ներ կա­յին. դա Ջա­լալեդ­դի­նի փա­ռաւոր վրանն էր:

Բա­նակից հե­ռու, մի նեղ ձո­րի մէջ, որ գո­գաւո­րուե­լով բա­ժան­ւում էր Քան­լը-Տէ­րէյից, թմբու­կի ձայն էր լսւում, եւ քրդի զուռնան հնչում էր «ջա­նիմա­նի» եղա­նակով: Նոյն ժա­մուն մի խումբ ձիաւոր­ներ անցնում էին այն կող­մից, որ­տե­ղից լսե­լի էր լի­նում վայ­րե­նի նո­ւագա­ծու­թիւնը:

— Այստեղ մի բան կայ, — ասաց նրան­ցից մէ­կը հա­զիւ լսե­լի ձայ­նով:

— Ես էլ այսպէս եմ կար­ծում, — պա­տաս­խա­նեց մի ու­րի­շը:

— Գնանք, տես­նենք:

— Գնանք:

Ձիաւոր­նե­րը դարձրին իրանց ձիերի գլուխնե­րը դէ­պի այն կող­մը: Նեղ շա­ւիղը, որ տա­նում էր այն կող­մը, տեղ-տեղ կոր­չում էր մա­ցառ­նե­րի եւ մի­նը միւ­սի հետ հիւ­սո­ւած պա­տատուկ թփե­րի մէջ:

Ձիով անհնար էր անցնել: Նրանք ցած իջան ձիերից, տո­ւեցին մէ­կին պա­հելու, եւ միւսնե­րը առաջ գնա­ցին: Մի քա­նի րո­պէից յե­տոյ նրանք գտնւում էին մի փոք­րիկ բլու­րի գա­գաթի վրայ, որ­տե­ղից բա­ցուե­ցաւ նրանց առ­ջեւ մի այսպի­սի տե­սարան. —

Մի սար­սա­փելի պա­րահան­դէս էր այդ, որի նմա­նը եր­բեք Դիոնի­սիոսը չէ երե­ւակա­յել իր բա­քոսա­կան բո­լոր ան­բա­րոյա­կանու­թեամբ: Մի կող­մում թմբուկնե­րը եւ զուռնա­ները ածում էին, մի կող­մում պար էին բռնել այն ձե­ւով, որ մե­զանում կոչ­ւում է եալ­լի, իսկ քրդե­րը կո­չում են գո­ւանդ:

Պա­րում էին կա­նայք: Նրանք բազ­մա­թիւ էին, եւ մի­նը միւ­սի ձեռ­քից բռնած, կազ­մել էին մի եր­կայն շարք, որ շղթա­յի նման պտտո­ւելով, ձե­ւաց­նում էին մի մեծ բո­լորակ: Բո­լորա­կի մէջ­տե­ղում ցցած էին եր­կայն ձո­ղեր, որոնց գլուխնե­րի վրայ վառ­վում էին ջա­հեր: Նաւ­թի մէջ թա­թախած ցնցո­տիքը բո­ցավառ­վում էին եւ իրանց ծի­րանի շա­ռաւիղ­նե­րով լու­սա­ւորում էին պա­րող կա­նանց գու­նա­թափուած երես­նե­րը: Ջա­հերի մօտ, բո­լորա­կի միջ­նա­վայ­րում, նստած էին տղա­մար­դիկ եւ դժո­խային ոգե­ւորու­թեամբ նա­յում էին կա­նանց մերկ շղթա­յակա­պի վրայ, որ ան­դա­դար շրջում էր նրանց շուրջը:

Երե­ւում էր, որ այդ ողոր­մե­լի արա­րած­նե­րը ակա­մայ եւ ստիպ­մամբ յանձն էին առել այդ խայ­տա­ռակ պա­րահան­դէ­սը: Ամօ­թը, ան­պատւու­թիւնը նրանց այն աս­տի­ճան մո­լեգ­նութեան մէջ էին ձգել, որ իրանց կա­տաղու­թիւնը խե­լագա­րու­թեան էր հաս­նում: Նրանց աչ­քե­րում վառ­վում էին բար­կութեան բո­ցեր, շրթունքնե­րը դող­դո­ղում էին տեն­դա­յին ան­հանգստու­թեամբ եւ գու­նա­թափ երես­նե­րի վրայ երե­ւում էին սոս­կա­լի ցնցումներ: Շա­տերը նրան­ցից այնքան թու­լա­սիրտ էին, որ չէին դի­մանում ան­տա­նելի ցա­ւին, եւ ու­շա­թափ լի­նելով, ցած էին գլոր­ւում:

— Իսկ այդ բո­լորը, որ մարդկա­յին խղճի վրայ կա­րող էր ազ­դել գութ, որ կա­րող էր ամէն մի սիրտ, որ­քան եւ քա­րացած լի­նէր նա, մեղ­մացնել եւ լցնել նրան առա­քինա­կան զգաց­մունքնե­րով դէ­պի տկար եւ գե­ղեցիկ սե­ռը, — ընդհա­կառակն, աւե­լի բոր­բո­քում էր գե­րիչ­նե­րի վայ­րե­նի կրքե­րը եւ աւե­լի գրգռում էր նրանց անաս­նա­կան ոգե­ւորու­թիւնը:

Պա­րը շա­րու­նակւում էր իր բո­լոր դժո­խային խա­ղար­կութեամբ: Մերկ կա­նանց շար­քը ան­դա­դար պտտւում էր թմբուկնե­րի եղա­նակով: Տղա­մար­դիկ նրանց բո­լորա­կի միջ­նա­վայ­րում նստո­տած, եր­գում էին, ծա­փահա­րում էին, գո­ռում էին եւ գո­չում էին, եւ հե­րոս­նե­րից ամէն մէ­կը եր­բեմն իր թաշ­կի­նակը ձգում էր հա­ւանած կնոջ վրայ, եւ իս­կոյն սրտե­րի հա­կառակ մի զոյ­գը — մի հրեշ­տակ եւ մի դեւ — առանձնա­նում էր մեր­ձա­կայ թփե­րի մէջ:

Մարդկա­յին անգթու­թիւննե­րի մէջ չկայ մի աւե­լի սար­սա­փելի բան, քան թէ այն, երբ ան­մեղ ող­ջա­խոհու­թիւնը զոհ­ւում է կա­տաղի բռնա­բարու­թեան: Այսպի­սի անգթու­թեան մէջ ըն­դունակ է մար­դը միայն, բայց գա­զան­նե­րը եւ անա­սուննե­րը աւե­լի բա­րոյա­կան են իրանց էգե­րի վե­րաբե­րու­թեամբ:

Մինչ գի­շերա­յին մթու­թեան մէջ, ջա­հերի լու­սա­ւորու­թեան հան­դէպ կա­տար­ւում էին այդ անա­մօթ զո­ւար­ճութիւննե­րը, բլու­րի գա­գաթից ան­յայտ մար­դե­րի մի խումբ խո­րին զզո­ւան­քով դի­տում էր բո­լորը: Ըն­թերցո­ղը ար­դէն գու­շա­կեց, թէ ով­քեր էին դրանք:

— Պէտք է վրայ տալ, — ասաց Սար­հա­տը:

— Շատ են անի­ծած­նե­րը, — ասաց Տէ­լի Պա­պան:

— Միեւ­նոյն է, եթէ մեզ պէտք էր մի օր մեռ­նել, լաւ է, որ այստեղ լի­նէր, — պա­տաս­խա­նեց Սար­հա­տը:

— Բայց դու կը կորցնես Աս­լիին, որի հա­մար եկել ես, — ասաց Տէ­լի Պա­պան:

— Այս կնիկ­նե­րից ամէն մէ­կը նոյնքան մեր ցա­ւակ­ցութեան ար­ժա­նի է, որ­քան Աս­լին, —

պա­տաս­խա­նեց Սար­հա­տը:

Ազ­նիւ երի­տասար­դը մո­ռացաւ իր անձնա­կան սէ­րը, նրան գրա­ւում էր այժմ կնիկ­նե­րի վի­րաւո­րուած եւ անար­գո­ւած պա­տիւը:

— Պէտք է յան­կարծ վրայ տալ, — ասաց Տէ­լի Պա­պան, — եւ աշ­խա­տել առաջ ջա­հերը խոր­տա­կել. խա­ւարի մէջ աւե­լի հեշտ կը լի­նի գոր­ծը:

— Եր­կինքն էլ մեր բախ­տից ամ­պում է, ահա լու­սի­նը այ­լեւս չէ երե­ւում, — նկա­տեց Քի­թաբ Տէ­լիսին:

— Կռո­ւեցէք սրե­րով միայն, — խոր­հուրդ տո­ւեց Սար­հա­տը, — հրա­ցան գոր­ծիքնե­րով աղ­մուկ կը բարձրաց­նէք, բա­նակը շատ հե­ռու չէ այստե­ղից. թող ձայ­նը այնտեղ չհաս­նի:

Քրդե­րի մօտ էլ չկա­յին հրա­ցան գոր­ծիքներ. նրանք, որ­պէս իրանց տա­նը, վեր էին առել թրեր եւ դա­շոյններ միայն, եւ այնպէս հե­ռացել էին բա­նակից, ամէն մին իր հետ բե­րելով իր զո­հը:

Այդ մի­ջոցում Մըս­տո­յի դրու­թիւնը ան­տա­նելի էր. նա տե­սաւ, որ Սար­հա­տը բո­լորո­վին մո­ռացաւ Աս­լիին, բո­լորո­վին թո­ղեց այն նպա­տակը, որի հա­մար եկել էր: Նա տե­սաւ, որ այժմ իր սի­րելի տէ­րը ձեռ­նարկում էր մի այնպի­սի յան­դուգն եւ վտան­գա­ւոր գոր­ծի, որից հա­զիւ կա­րող էր ողջ դուրս գալ: Ի՞նչ անել. մնալ նրա մօտ, նրա հետ միասին կռուել եւ նրա հետ մեռ­նել. — այդ շատ էր ցան­կա­նում բա­րի Մըս­տօն: Բայց միւս կող­մում, մի աղ­ջիկ, մի նա­զելի հրեշ­տակ, որին այնքան սի­րում էր Սար­հա­տը, որին ին­քը վա­ղուց էր ճա­նաչում, որ այժմ գտնւում էր շէյ­խի բազ­մա­թիւ գե­րի հա­րեմա­կան­նե­րի մէջ, — եւ այդ թշո­ւառը նոյնպէս օգ­նութեան կա­րօտ էր, նոյնպէս պէտք էր ազա­տել նրան: Դէ­պի ո՞րը դի­մել: Մի կող­մում կանգնած էր իր ման­կութեան ըն­կե­րը, միւս կող­մում — նրա սի­րու­հին: Նա ընտրեց վեր­ջի­նը, եւ առանց յայտնե­լու Սար­հա­տին միայ­նակ դի­մեց դէ­պի շէյ­խի բա­նակը:

Նրա գնա­լուց յե­տոյ անակնկալ յար­ձա­կու­մը կա­տարո­ւեցաւ կայ­ծա­կի արա­գու­թեամբ: Ջա­հերը իս­կոյն խոր­տա­կուե­ցան: Ձո­րի մէջ տի­րեց ընդհա­նուր խա­ւարը խո­րին զար­հուրան­քի հետ: Սար­սա­փելի կո­տորա­ծը սկսո­ւեցաւ:

Խիստ ահ­ռե­լի բան է ձեռ­նա­մերձ կռի­ւը, մա­նաւանդ նեղ տե­ղում, այն եւս գի­շերա­յին խա­ւարի մէջ:

Մի այնպի­սի օր­հա­սական կռւում սուր եր­կա­թը սոս­կա­լի գործ է կա­տարում մարդկա­յին մարմնի հետ: — Կեն­դա­նի մար­դը մահ զգե­ցած, կռւում է մահ գոր­ծե­լու հա­մար:

Մի քա­նի ժամ կռի­ւը եր­կու կող­մից եւս շա­րու­նակւում էր գա­զանա­յին յա­մառու­թեամբ: Ընդհա­նուր խռո­վու­թեան մէջ շատ ան­գամ ըն­կե­րը իր սու­րը ըն­կե­րի կողքն էր մխում: Յու­սա­հատա­կան դա՜ռն աղա­ղակ­նե­րը խառ­նո­ւել էին զէն­քե­րի շա­չիւ­նի հետ: Թէ՛ սպա­նողը եւ թէ՛ սպա­նուա­ծը շա­ղախուած էին տաք արիւ­նի մէջ: Դիակ­նե­րը ոտ­քե­րի տակ աւե­լի ու աւե­լի խոր­տակւում էին:

Ձո­րը կրկին լու­սա­ւորո­ւեց: Լու­սի­նը դուրս եկաւ մոխ­րա­գոյն ամ­պե­րի ետե­ւից, կար­ծես, ցան­կա­նում էր ակա­նատես լի­նել մի գե­ղեցիկ գոր­ծի: Նոյն մի­ջոցում հան­դի­սացաւ մի սրտա­շարժ տե­սարան: Մերկ կա­նանց խումբը բա­ւական էր, որ հաս­կա­ցաւ, թէ կռի­ւը իրանց ազա­տու­թեան հա­մար է. — նրանք կա­տաղի ֆու­րիանե­րի նման իրանք էլ խառ­նո­ւեցան կռո­ւի մէջ: Սար­սա­փելի բան է կնոջ մո­լեգ­նութիւ­նը, երբ առաջ է գա­լիս անձնա­կան վրէժխնդրու­թիւնից: Այսպի­սի րո­պէնե­րում կի­նը մո­ռանում է իր կնու­թիւնը. նա դառ­նում է մա­հուան հրեշ­տակ եւ սկսում է իր ձեռ­քը մխել այն սրտի մէջ, որը անար­գա­բար ոտ­քի տակ տո­ւեց իր պա­տիւը: Այն կա­նայք, որ մի քա­նի ժամ առաջ, բռնու­թեան կո­պիտ ձեռ­քից ստի­պուած, յանձն էին առել ցած պաշ­տօն, այժմ, երբ ականջնե­րին հնչեց ազա­տու­թեան ձայ­նը, — խլե­ցին իրանց ոտ­քե­րի տակ ըն­կած գե­րիչ­նե­րի զէն­քե­րը եւ սկսե­ցին կո­տորել կեն­դա­նի մնա­ցած գա­զան­նե­րին: Պա­տուի զգաց­մունքը սկսեց պա­տերազ­մել անաս­նա­կան կրքե­րի հետ. հրեշ­տա­կը դե­ւերի հետ...

Լու­սի­նը կրկին մտաւ ամ­պե­րի տակ, եւ գի­շերա­յին խա­ւարը քա­շեց իր սեւ վա­րագոյ­րը: Տե­սարա­նը ծած­կո­ւեցաւ մթու­թեան մէջ...:

Վա­նայ ծո­վակի արեւմտեան ափե­րի մօտ, Սի­փան լե­րան ստո­րոտ­նե­րում, մի փոք­րիկ վտա­կի կա­նաչա­զարդ եզեր­քի մօտ, երե­ւում էին խաշ­նա­րած­նե­րի մի քա­նի չադրներ, որոնց ար­տա­քին աղ­քատ կեր­պա­րան­քը ցոյց էր տա­լիս, թէ այդ ողոր­մե­լի հո­վիւ­նե­րը չեն պատ­կա­նում քրդե­րի բախ­տա­ւոր որե­ւիցէ ցե­ղին:

— Դրանք, հա­յերից աւե­լի հա­լածո­ւած, եզի­դինե­րի վրան­ներ էին, որ պա­տերազ­մի խռո­վու­թիւննե­րի ժա­մանակ քա­շուել էին այն լեռ­նա­յին խուլ առանձնու­թեան մէջ իրանց կեան­քը եւ փոք­րա­թիւ անա­սուննե­րը պահ­պա­նելու հա­մար:

Յի­շեալ վրան­նե­րից մէ­կի մէջ, որ իր վի­ճակով չէր զա­նազան­ւում միւսնե­րից, Քան­լը Տէ­րէյի սոս­կա­լի կո­տորա­ծից մի շա­բաթ յե­տոյ, կա­րելի էր տես­նել մահ­ճի մէջ պառ­կած մի տղա­մարդ, մա­հուան պէս գու­նա­թափո­ւած դէմ­քով եւ խորն ըն­կած մթին աչ­քե­րով: Նա հա­զիւ կա­րողա­նում էր շունչ առ­նել եւ խիստ դժո­ւարու­թեամբ էր կա­րողա­նում շար­ժո­ւել մի կող­քից դէ­պի միւ­սը երե­ւում էր, ծանր կեր­պով վի­րաւո­րուած էր նա: -Հի­ւան­դը Սար­հատն էր: Նրա բար­ձի մօտ նստել էր մի օրիորդ մա­շուած, վշտա­հար դէմ­քով ար­տա­սու­քով լի աչ­քե­րով, դա Աս­լին էր, որին Քան­լը Տէ­րէյի անցքի ժա­մանակ Մըս­տո­յին յա­ջողուել էր գո­ղանալ: Հի­ւան­դի աջ եւ ձախ կող­մե­րում, որ­պէս տխրու­թեան եր­կու հրեշ­տակներ, նստած էին եր­կու ու­րիշ աղ­ջիկներ, եւ նոյնպէս լաց էին լի­նում. դրանք նրա քոյ­րերն էին: Վրա­նի մի կող­մում, աչ­քե­րը բռնած, կուչ էր եկել նրա փոք­րիկ եղ­բայրը: Իսկ դրսում, վրա­նի մուտքի մօտ նստած հե­կեկում էր ին­քը Մըս­տօն: Մի ման­կա­հասակ կին գե­ղեցիկ սե­ւորակ աչ­քե­րով ոտ­քի վրայ պտտւում էր դա Մըս­տո­յի կինն էր:

Հի­ւան­դը գտնւում էր հո­գեվար­քի ճգնա­ժամի մէջ...:

Քան­լը Տէ­րէյի կռո­ւի մէջ Սար­հա­տի ըն­կերնե­րից ազա­տուե­ցան երեք վի­րաւո­րուած­ներ միայն. միւսնե­րը բո­լորը ըն­կան: Ըն­կան եւ այն քա­ջազ­նուհի­ներից շա­տերը, որոնք բռնա­բարու­թեան բա­րոյա­կան մա­հը սրբե­ցին իրանց արեամբ...:

Վի­րաւոր առիւ­ծը վեր­ջին ան­գամ բաց արեց աչ­քե­րը, նա­յեց Աս­լիի վրայ, նա­յեց քոյ­րե­րի եւ եղ­բօր վրայ եւ փա­կեց նրանց...: Մի «ա՜խ» եղաւ նրա վեր­ջին խօս­քը...:

«Դու իմ վրա­նիս տակն ես մեռ­նում, ո՛վ քաջ, եւ իմ վրայ ես թող­նում վրէժխնդիր լի­նել քո մա­հուան հա­մար — Մըս­տօն կը կա­տարէ այդ» ասաց նա հա­ռաչե­լով եւ գրկեց մեռ­նո­ղի գլու­խը։

(Վերջ)