ՐԱՖՖԻ
Գ
Արեւը մտնելու մօտ էր, երբ մեր յոգնած ճանապարհորդը հասաւ մի տեղ, ուր ճանապարհը ճիւղաւորւում էր. աջ ճիւղը տանում էր դէպի Բաշ-Կալա, իսկ ձախը դէպի Բարդողիմէոս Առաքեալի Վանքը։ Նա ընտրեց վերջինը։
Արեւի վերջալոյսը ոչ մի ժամանակ այնպէս գեղեցիկ չէր զարդարել ամպերը, որպէս այն երեկոյ. եւ լեռնային օդը իր փափուկ թարմութեամբ ոչ մի ժամանակ այնքան կազդուրիչ չէր եղել, որպէս այն գիշեր։ Բայց երիտասարդը ոչինչ չէր զգում, որովհետեւ իր սրտի եւ արտաքին աշխարհի մէջ ամենեւին առնչութիւն չկար։ Նա շարունակում էր գնալ, ինքն իր մէջ կեդրոնացած. եւ մի աներեւոյթ զօրութիւն մղում էր նրան առաջ…
Մութը սկսել էր փոքր առ փոքր թանձրանալ եւ գիշերային աստղերը վառւում էին հիանալի զուարթութեամբ։ Օդը անշարժ եւ խաղաղ էր։ Այդ այն ժամն էր, երբ նոյն լեռների վրայ սովորաբար լսելի էին լինում արօտից դարձող ոչխարների բառաչմունքը, որոնց խուլ արձագանգը զարթեցնում է այնքան գեղեցիկ յիշողութիւններ հովուական կեանքից։ Իսկ այն գիշեր ոչինչ չէր լսւում. ամէն տեղ տիրում էր մեռելային անդորրութիւնը։
Բաւական ճանապարհ անցել էր նա, երբ սկսեց նշմարել տեղ-տեղ հրեղէն կէտեր. նրանք երեւում էին խաւարի մէջ շատ հեռուից, երբեմն ընդարձակւում էին, երբեմն փոքրանում էին եւ երբեմն դէպի վեր էին բարձրացնում վիշապների նման գալարուող բոցեղէն սիւներ։ Յանկարծ բոլորովին յանգչում էին, եւ աւելի զօրութիւն ստանալով, հրային հոսանքը տարածւում էր դէպի ամէն կողմ։
Նա կանգնեց եւ մի քանի րոպէ անշարժ նայում էր այս սարսափելի տեսարանին։ Ի՞նչ էր պատահել։ Նա մտածում էր, թէ այրւում են խոտի դեզեր։ Բայց նրան այնքան ծանօթ էին իր շրջակայքը, որ ինքն եւս կասկածում էր իր կարծիքի մէջ. նա գիտէր, որ խոտը այդպէս վաղ չէ հնձւում այս կողմերում։ Նա գիտէր, որ այն ձորերում, ուր այնպէս կատաղի կերպով ճարակում էր հրդեհը, կային միայն շատ թիւով հայոց փոքրիկ եւ մեծ գիւղորայք…
Երիտասարդը չմօտեցաւ ոչ մէկին. նա գտնւում էր մի այնպիսի իրան կորցրած դրութեան մէջ, որ երազի պէս բոլոր սարսափելի տեսարանները գալիս ու անցնում էին նրա աչքերի առջեւից։
Նա դուրս եկաւ մեծ ճանապարհից եւ բարձրացաւ մի բլուրի վրայ, որ պատած էր փոքրիկ թուփերով ու մացառներով։ Կէս գիշեր էր։ Նա առաջին անգամից նայեց դէպի աստղազարդ երկինքը եւ տեսաւ, որ «Տրդատի խաչը»1 ուղիղ կանգնած էր զենիթի վրայ։ Նա նստեց մի քարի վրայ, որ փոքր ինչ հանգստանայ։ Մի կողմից քաղցը, միւս կողմից յոգնածութիւնը, բոլորովին սպառել էին նրա ուժերը։ Բլուրի բարձրութիւնից հրեղէն կոյտերը այժմ աւելի պարզ երեւում էին լեռնային տարածութեան վրայ։ Նա դեռ նայում էր առաջին սառնասրտութեամբ։
Նրա ականջին դիպան մի քանի անորոշ ձայներ. երեւում էր, բլուրի ստորոտից անցնում էին մարդիկ։
— Ո՞ւր գնանք… տէ՛ր Աստուած…։
— Գնանք… մի տեղ կը հասնենք…
— Ծնկներս դողում են… երախաս մարելու վրայ է…
— Տուր ինձ երախան։
— Աղջի, ի՞նչու ետ մնացիր։
— Մայրիկ, քարերը ծակում են ոտներս։
Ձայները լռեցին։
Րոպէական լռութիւնից յետոյ ընդհատուած խօսակցութիւնը կրկին շարունակուեցաւ.
— Դեռ այրւում է… ա՜խ, ինչպէս այրւում է…
— Կնի՜կ, երեխերքիդ հոգսը քաշիր... լաւ է, որ պրծանք...։
— Գլխիդ արիւնը էլի սկսեց գնալ… դու օրօրւում ես, ա՜յ մարդ…։
— Վնաս չունի… փաթոթը արձակուեցաւ…
— Բե՛ր, կապեմ։
— Գնա՛նք… փախչե՛նք… ժամանակ չէ…
Ձայները կրկին լռեցին։
Մերձակայ հրդեհը այնպէս սաստիկ բոցավառուեցաւ, որ փայլակի արագութեամբ լուսաւորեց բլրի ստորոտը։ Լուսը բաց արեց մի ցաւալի տեսարան։ Խօսողը մի գիւղացի էր իր կնոջ հետ. նա տանում էր իր գրկում մի փոքրիկ երախայ. արիւնը նրա ճակատից թափւում էր երեսի վրայ, եւ այնտեղից կաթկաթում էր երախայի գլխին։ Նրա կողքին գնում էր կինը եւ ձեռքից բռնած տանում էր մի փոքրիկ աղջիկ։ Ամուսինները երկուքն էլ ուժաթափուած հազիւ կարողանում էին ընթանալ։
Խաւարը կրկին տիրեց շրջակայքր։ Ձայները կրկին լսելի եղան.
— Ա՜խ, ինչպէս կոտորում էին…
— Ա՜խ, ինչպէս այրեցին…
— Ոչինչ չթողեցին…
— Հիմա ո՞ւր գնանք… Աստուա՛ծ…
— Մայրիկ, ես հաց եմ ուզում…
— Մի՛ լար, հիմա…
— Մայրի՜կ…
Ձայները լռեցին։
Շատ անգամ, շատ մարդկանց վրայ, մի թշուառ երեւոյթ, որ պէտք է յարուցանէր տխուր զգացմունքներ,— ընդհակառակն զզուանք է պատճառում, զարթեցնում է խիստ դառն ատելութիւն։ Նոյն տպաւորութիւնը ունեցաւ մեր ճանապարհորդի վրայ իր տեսածը։— Մի կողմում հրդեհը լափում էր խաղաղասէր շինականի խրճիթները, մարդիկ կենդանի թաղւում էին իրանց հրային գերեզմանի մէջ, եւ կրակից ազատուածը իր բնակարանի մօտ ընկնում էր բարբարոսի սրից,— միւս կողմից, նա լսում էր մի արիւնաթաթախ հօր եւ կիսաշունչ մօր ցաւալի խօսակցութիւնը, լսում էր զաւակի լացը եւ մրմունջը, տեսնում էր անբախտացած ընտանիքի յուսահատական փախուստը, եւ ինքը մի դիւական սառնասրտութեամբ բլուրի բարձրութիւնից նայում էր, եւ կարծես նրա դժոխային շրթունքից դուրս էին թռչում այս ճակատագրական խօսքերը. «դուք արժանի՜ էք ձեր վիճակին, որ ինքներդ էք պատրաստել ձեզ համար… նա մեղաւոր չէ, որ այրում է եւ մորթում է…»։
Դա ատելութեան ամենասարսափելի ձայնն է, որ բխում է սիրելուց, դա եղբօր ատելութիւն է, որ ծագում է եղբօրը ուղղելու զգացմունքից, թէ ինչո՞ւ, նա պատրաստ չէ կեանքի եւ գոյութեան համար մրցելու։
Այս տեսակ ատելութիւնից առաջ է գալիս այն ազնիւ բարկութիւնը, որով մարդ ծայրայեղութեան է հասնում, եւ նա մի խիստ պատգամախօսի նման որոշում է մի ժողովրդի վիճակի սահմանը, երկու հակառակ կէտերի վրայ դնելով նրան,— կամ մահ եւ կամ կեանք։ «Ով չէ հասկացել, կամ չէ ուզում հասկանալ ապրելու պայմանները,— ասում է նա,— կեանքի իրաւունք չունի։ Այս պայմանները այնքան փոխւում են, որքան փոխւում են նրանց պահանջները.— երբ հարկաւոր է խելք բանեցնել, խելքին զոռ տալու է, իսկ երբ պէտք է սուր, մարդ պիտի պատրաստ ունենայ նրան իր ձեռքում։ Մարդկային կեանքը ներկայացնում է մի սարսափելի կռուի հանդիսարան, ով որ ընդդիմադրութեան շնորք չունի, նա պիտի ընկնի, անհետանայ, ոչնչանայ...»։
Բայց մեր ճանապարհորդի վրդովմունքը առաջ չէր գալիս այս տեսակ խորին քննութիւններից. նա կեանքի փիլիսոփայութեան հետ ծանօթ չէր։ Բացատրում էր մարդկային կեանքը, հիմնուելով բնութեան ամենապարզ երեւոյթների վրայ։ Նա մտածում էր, երբ գառին վիճակուել է գայլի հետ միասին կենցաղավարել, ինքն էլ պէտք է աշխատի գայլի ատամներ ունենալ, եթէ չէ ցանկանում կատաղի գազանին կերակուր դառնալ։
Հանգամանքները ձգել էին նրան մի այնպիսի վիճակի մէջ, որ ինքն ակամայից դարձել էր գայլ, գայլի բոլոր անգթութեամբ։ Մանկական հասակում ընտանիքը հալածեց նրան, նա արտաքսուեցաւ հայրենական տնակից, որպէս անառակ որդի։ Իր համազգի հասարակութեան մէջ նոյնպէս նա ընդունելութիւն չգտաւ. ամէն մարդ սկսեց խորշիլ նրանից, որպէս ժանտախտից։ Այնուհետեւ մնում էր նրան անձնատուր լինել դէպքերի բերմունքին, եւ նա դարձաւ մի արկածախնդիր թափառական, իսկ վերջը՝— մի անգութ աւազակ, որ ուխտել էր պատժել մարդկանց, որովհետեւ մարդիկ պատժեցին նրան։
Որպէս աւազակ նա դարձեալ մնաց միշտ ազնիւ։ Նա չկորցրեց իր առիւծի վեհութիւնը, որ չէ սիրում յարձակուիլ տկար կամ վատուժ կենդանիների վրայ, որ իր որսածի մեծ մասը թողնում է մանր գազաններին ուտելու համար...։
Ամբողջ տասը տարի հայրենիքից հեռացած այդ թշուառականը, կրկին վերադարձաւ այնտեղ, երբ լսեց նրա վտանգը։ Նա չեկաւ հայրենիքը փրկելու համար, որովհետեւ գիտէր, որ իր նման շատերը նրան փրկել չէին կարող, երբ ինքը իրան փրկելու ընդունակութիւն չունէր։ Նա եկաւ փրկելու մի գեղեցիկ արարած, որին միայն սիրում էր, եւ որը միայն էր ամբողջ աշխարհի մէջ, որ սիրում էր այն մարդուն, որին բոլորը ատում էին։— Այդ էր նրա մխիթարութիւնը։ Բոլոր աշխարհի մէջ հանգստութիւն, դադար եւ իր գլուխը դնելու մի անկիւն չունեցաւ անբախտը՝ ունէր մի կնոջ ջերմ սիրտ, ուր ապրում էր նա, շնչում էր եւ այնտեղ մոռանում էր իր կեանքի դառնութիւնները, թէեւ տասը տարուց աւելի էր, որ չէր տեսել նրան։
Ահա՜ ինչ էր պատճառը, որ նա այնքան անզգայ էր դարձել դէպի իր շրջակայքը կատարուող գործողութիւնները, եւ որպէս մի չար դեւից հալածուելով, ակամայ մղւում էր դէպի առաջ, ոչ մի տեղ հանգիստ չառնելով։ Բայց բնութիւնը պահանջում է իրը. քանի օր էր, որ նա ամենեւին քնած չէր, մի քանի օր շարունակ նա ճանապարհի վրայ էր գտնւում. նրա ուժերը սպառուել էին եւ նա սկսել էր թուլանալ։ Եւ երբ նա բարձրացաւ բլուրի վրայ, նստեց այնտեղ, որ մի փոքր հանգստանայ, յանկարծ ակամայ կերպով նրա գլուխը ծանրացաւ, աչքերը փակուեցան եւ ընկաւ փափուկ խոտերի վրայ։ — Դա քուն չէր, այլ մի տեսակ թմրութիւն, որ տիրում է մարդուն եւ արթնութեան ժամանակ, երբ սաստիկ տանջուած է լինում, թէ՛ բարոյապէս եւ թէ՛ ֆիզիկապէս։
(Շար.3)
1 Մի համաստեղութեան անուն է։
