«Ուր որ դիպաւ աղբիւր հանեց»

ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ

Պարոյր Սե­ւակի մեծն Կո­միտա­սի հա­մար շա­րադ­րած այս նա­խադա­սու­թիւնը ին­չո՞ւ չէ, ամ­բողջո­վին կը պատ­շա­ճի Թո­մոյին նաեւ։

Ինչպէս գրա­կանու­թիւնը եւ գե­ղարուես­տը, ինչպէս գի­տու­թիւնը եւ փի­լիսո­փայու­թիւնը, ըն­կե­րային կեանքն ալ կը ծնի հան­ճարներ։ Հան­ճարներ՝ որոնք իրենց մտայ­ղա­ցումնե­րով հիմ­նա­դիրը կամ նա­խաձեռ­նո­ղը եղան բա­զում ար­ժա­նիք­նե­րու։

Այդպի­սինե­րէն էր Եդո­ւարդ Թով­մա­սեան կամ աւե­լի հան­րա­ծանօթ կո­չու­մով Թո­մօն։ Ինք եթէ ոգե­ւորո­ւած է միտ­քով մը, գա­ղափա­րով մը, այդ ոգե­ւորու­թիւնը շու­տով եւ մեծ խան­դա­վառու­թեամբ կը փո­խան­ցէր ու­րիշնե­րուն ալ։ Այն ու­րիշնե­րը՝ որուն յղա­ցուած միտ­քը կեան­քի կո­չելու աշ­խա­տան­քին մէջ պի­տի դառ­նա­յին իր գլխա­ւոր աջա­կից­նե­րը։

Բախ­տա­ւոր էր Թո­մօն այդ աջա­կից­նե­րու բազ­մութեան առա­ջին գծին ու­նե­նալով սի­րելի կո­ղակի­ցը՝ Փայ­լի­նէն։

Անոնք իրենց կեան­քը եւ ապա­գայի տես­լա­կանը երի­տասար­դութեան վաղ տա­րինե­րէն կա­պած էին իրա­րու։ Միասին քա­լեցին, միասին յաղ­թա­հարե­ցին կեան­քի բո­լոր դժո­ւարու­թիւննե­րը, այդ ճա­նապար­հին վրայ ծնե­լով եր­կու շատ ար­ժէ­քաւոր որ­դի­ներ՝ Պե­տիկն ու Միհ­րա­նը։

Պե­տիկի անու­նը յի­շելով պար­տա­ւոր ենք վե­րադառ­նա­լու Պետ­րոս Թով­մա­սեանի տու­նը, ուր Մա­րի մա­ման Թո­մոյէն ետք ծննդա­բերած էր նաեւ Թա­գու­հին։

Ու­րեմն Թո­մօն որ­պէս մարդ ձե­ւաւո­րող առա­ջին օճա­խը եթէ ըն­տա­նիքի մի­ջավայրն էր, երկրոր­դը հան­դի­սացաւ Սուրբ Խաչ Դպրե­վան­քը։ Նախ իր հիմ­նա­դիր վա­նահայ­րով, ապա ու­սուցչաց կազ­մով եւ «Մէկ ազգ, բա­զում մշա­կոյթ» հաս­կա­ցողու­թեան վառ օրի­նակը ներ­կա­յաց­նող աշա­կեր­տութեամբ այդ կրթա­կան հաս­տա­տու­թիւնը անջնջե­լի դրոշմ մը ու­նե­ցաւ Թո­մոյի կազ­մութեան վրայ։

Դպրե­վան­քի թո­ղած ազ­դե­ցու­թիւնը հա­մարեա նոյն թա­փով ալ աւե­լի զար­գա­ցաւ այս ան­գամ Դպրե­վան­քի Սա­նուց Միու­թեան մի­ջոցաւ։ Հոն եւս ու­նե­ցաւ ըն­կերներ, որոնք ճո­խացու­ցին Եդո­ւարդ Թով­մա­սեանի ճա­շակն ու աշ­խարհա­հայեացը։ Տիգ­րա­նակեր­տէն եկած Թոր­գոմ Պէ­շիք­թաշլըեանով, Բա­ղէշէն եկած Խա­չիկ Աբե­լեանով, Պարսկաս­տա­նէն եկած Էտի­կով, Սղեր­դէն եկած Վազ­գէ­նով եւ դեռ շատ շա­տերով Պոլ­սոյ հետզհե­տէ մթագ­նած երկնա­կամա­րին տակ կ՚աճէր նոր լոյս մը, որ իր մէջ կը պա­հէր ամ­բողջ հա­մայնքը լու­սա­ւորե­լու նե­րու­ժը։

Այդ նե­րու­ժի փայ­լա­տակու­մով պոլ­սա­հայու­թիւնը 1970-ական­նե­րու առա­ջին տա­րինե­րուն վերստին ծա­նօթա­ցաւ իր հա­րազատ մշա­կոյ­թին հետ՝ յատ­կա­պէս հայ երգ ու պա­րի շնոր­հիւ։ Վե­րեւ յի­շուած անուննե­րը եւ անոնց ըն­կե­րական լայն շրջա­նակը լու­սա­ւորու­թիւնը ապա­հովող ջա­հը բռնկե­ցու­ցին։

Յե­տոյ եկան ժա­մանակ­ներ, ուր Թո­մօն եւ Փայ­լի­նէն իրենց հետ ու­նե­նալով Թա­գու­հին եւ որ­դի­ները եկան ան­դա­մակ­ցե­լու Սա­յաթ Նո­վա Երգչա­խումբին, ուր յար­մար գե­տին մը գտած էին նոր միտ­քեր ու մտայ­ղա­ցումներ կեան­քի կո­չելու հա­մար։ 90-ական­նե­րու սկիզբն էինք, երբ հիմ­նո­ւեցաւ Սա­յաթ Նո­վա Ման­կանց Երգչա­խումբը։ Այս նա­խաձեռ­նութեան մեկ­նարկման փու­լին շատ կա­րեւոր ներդրում ու­նե­ցաւ Փայ­լի­նէ Թով­մա­սեանը, գոր­ծակցե­լով իր վա­ղեմի պաշ­տօ­նակից Ժագ­լին Էր­մե­նի հետ։ Անոնք է որ ձե­ւաւո­րեցին ման­կանց երգչա­խումբի մը կազ­մութիւ­նը, ճշտե­լով պա­տանի եր­գիչնե­րու խմբա­վարն, դաշ­նա­կահա­րը Գէորգ Դա­ւիթեանը եւ Տա­րօն Էր­մե­նը։

Այդ խումբը ու­ղիղ տա­սը տա­րիներ իր ընդգրկած մա­նուկնե­րուն հայ­կա­կան եր­գի թա­փան­ցումը ապա­հովեց։ Նոյն տա­րինե­րուն Թո­մօն ար­դէն ձեռ­նարկած էր դէ­պի «Արաս» հրա­տարակ­չա­տուն գա­ցող ճա­նապար­հի առա­ջին քա­րերը դի­զելու։ Երախտա­գիտու­թեան իբ­րեւ ապա­ցոյց լոյս ըն­ծա­յուե­ցաւ վաս­տա­կաւոր, բայց այդ տա­րինե­րուն ար­դէն մո­ռացո­ւած կրթա­կան մշա­կի մը՝ Վահ­րամ Պուրմաեանի շատ ջերմ տպա­ւորու­թիւննե­րով լե­ցուն յու­շագրու­թիւնը՝ «Դպրո­ցը Իր Հո­գիով» անուն գիր­քը։ Այդ տպագ­րութեան յա­ջոր­դեց երկրորդ մը, այս ան­գամ «Հէք Թուղթի Կտոր­ներ» անու­նով։ Մինչ այդ ար­դէն հիմ­նո­ւած էր «Արաս» հրա­տարակ­չութիւ­նը եւ իրա­րայա­ջորդ կեր­պով սկսած էր հայ գրող­նե­րու թարգմա­նական գոր­ծե­րով ծա­նօթա­ցու­մը թրքե­րէն ըն­թերցո­ղին։

Թո­մոյի վա­ղահաս մա­հը գու­ժե­լու պա­հուն թրքա­կան լրա­տուա­միջոց­ներ կամ հե­ռուստա­կայան­ներ յա­ճախ զինք կը ներ­կա­յաց­նեն «Արաս հրա­տարակ­չա­տան հիմ­նա­դիր­նե­րէն» ըսե­լով։ Վստա­հ եմ թէ Թո­մօն իր մեծ հա­մես­տութեան մէջ եր­բեք առար­կութիւն պի­տի չու­նե­նար այդ բնու­թագրու­մին դէմ։ Առար­կութիւ­նը կու գայ ինձմէ։ Ես եմ որ կա­րիքը կը զգամ այդ ծա­նօթագ­րութիւ­նը ճշտե­լու «Արաս հրա­տարակ­չա­տան հիմ­նա­դիր» ձե­ւով։ Ճիշդ է որ տա­կաւին հիմ­նադրու­թեան շրջա­նին Մկրտիչ եւ Ար­տա­շէս Մար­կո­սեան­նե­րը, նաեւ Հրանդ Տին­քը իր ան­մի­ջական գոր­ծընկեր­ներն էին, բայց այդքան միայն։ Անու­րա­նալի է իրենց ներդրու­մը եւ վաս­տա­կը, որ ինքնին ան­բա­ւարար պի­տի մնար թրքա­հայ մշա­կու­թա­յին կեան­քի մէջ նման հաս­տա­տու­թեան մը գո­յաց­ման հա­մար, եթէ չըլ­լար Թո­մոյի նա­խաձեռ­նութիւ­նը, Փայ­լի­նէի եւ աւե­լի ուշ ալ Սե­լինի եւ այլոց աջակ­ցութիւ­նը։

Այդ մեծ նա­խաձեռ­նութիւ­նով պոլ­սա­հայու­թիւնը եւ մա­նաւանդ հայ գրա­կանու­թիւնը օժ­տո­ւեցաւ հրա­շալի հաս­տա­տու­թիւնով մը։

Ամառ­նա­յին ամիս­նե­րուն բա­զում սփիւռքա­հայեր կ՚այ­ցե­լեն Պո­լիս։ Անոնց կա­րեւոր մէկ հա­տուա­ծին հա­մար Պո­լիսը սահ­մա­նուած է Գնա­լը Կղզիի հանգստա­ւէտու­թեամբ։ Իսկ կայ լուրջ զան­գո­ւած մը եւս, որ նոյն Պո­լիս գտնո­ւած օրե­րուն իր այ­ցե­լու­թեան ծրա­գիր­նե­րուն մէջ առա­ջին կար­գի վրայ կը տես­նէ «Արաս»ը, «Ակօս» կամ «Մար­մա­րա»ի կամ «Ժա­մանակ»ի խմբագ­րա­տու­նե­րը։

Ո՛չ միայն հա­յաս­տա­նաբ­նակ կամ սփիւռքա­հայե­րու, այլ տե­ղացի մտա­ւորա­կան զան­գո­ւածի հա­մար ալ մտքի տա­ճար մըն է «Արաս» հրա­տարակ­չա­տու­նը։ Ազ­գո­վին շատ բան պար­տա­կան ենք Թո­մոյին։ Խոս­տո­վանիմ որ այդ պար­տա­կանու­թեան գի­տակ­ցութիւ­նը բա­ւակա­նին չենք անդրա­դար­ձած։

Եթէ ու­նե­նար յա­ւելեալ տա­րիներ, հաս­տատ որ ան պի­տի նա­խաձեռ­նէր բա­զում միտ­քեր եւ պի­տի շա­րու­նա­կէր հարստաց­նել մեր գրա­կան, գե­ղարո­ւես­տա­կան ու մշա­կու­թա­յին կեան­քը։

Այս պա­հուն կը մխի­թարո­ւինք իր թո­ղած մեծ ժա­ռանգով։