Խորհրդաւոր միանձնուհին Առաջին հայ կին շարականագիրի քաղցրալուր պատմութիւնը

Կիրա­կի օր տօ­նեցինք Մա­րիամ Աս­տո­ւածած­նի վե­րափոխ­ման տօ­նը։ Շնոր­հա­ւորե­ցինք Մա­րիամ­նե­րու, Բերկրու­հի­ներու, Իս­կուհի­ներու, Երա­նու­հի­ներու, Թա­գու­հի­ներու, Սրբու­հի­ներու, Մաք­րուհի­ներու եւ Տի­րու­հի­ներու անո­ւան տօ­նը։ Ես ալ, վա­յելե­լէ յե­տոյ տա­րուայ առա­ջին խա­ղողը, փա­փաքե­ցայ այս ան­զուգա­կան տօ­նին գրա­կան մաս­նակցու­թիւնս բե­րել։ Այ­սօր, յար­գե­լի ըն­թերցող, մեր զրոյ­ցի հիւրն է 8-րդ դա­րու բա­նաս­տեղծ, երա­ժիշտ, մե­նակեաց կոյս մը, որ ուխտ ըրաւ, մա­զերը կտրեց, քա­րայ­րի մէջ ապ­րե­ցաւ եւ կեան­քը նո­ւիրեց Տի­րամօր։ Անո՞ւնն անոր… Մնայ ան­յայտ, քան­զի ի՚նքն ալ Աս­տո­ւածած­նին նո­ւիրած եր­գի մէջ ծած­կեր է զայն։ Խնդրեմ դուք հի­մա թուղթ եւ մա­տիտ առէք, որ­պէսզի յօ­դուա­ծիս վեր­ջա­ւորու­թեան հա­նելու­կի նման յայտնա­բերենք անոր սի­րելի անու­նը։ Իսկ եթէ միջ­նա­դարեան գրե­նական մշա­կոյ­թի հան­դէպ յա­տուկ սէր ու­նիք, թուղթի փո­խարէն մա­գաղաթ, մա­տիտի փո­խարէն ալ նուրբ փետ­րագրիչ եւ թաս մըն ալ մե­լան դրէք ձեր սե­ղանի վրայ։

Եր­կու սիւ­նե­ցի

Դժո­ւար է հա­ւատալ, թէ Ը. դա­րուն աղ­ջիկ զա­ւակ մը կրթու­թիւն ստա­ցած ըլ­լայ։ Ինչպէ՞ս, ու­րեմն, եւ ի՞նչ մի­ջավայ­րի մէջ այս երի­տասար­դուհին տի­րացաւ բարձր ուսման եւ գե­ղեց­կօ­րէն ար­տա­յայ­տեց իր գրա­կան շնորհնե­րը… Հայր եւ աւագ եղ­բայր։ Պատ­մութեան յայտնի եր­կու սիւ­նե­ցիներ, որոնց շնոր­հիւ ու­նե­ցանք շա­րական­նե­րու եւ կցուրդնե­րու հե­ղինակ այս հմուտ երա­ժիշ­տը։ Նախ ծա­նօթա­նանք ըն­տա­նիքի այդ եր­կու ան­դամնե­րուն։

Դո­ւինի աւագ­նե­րը

Մեր շնոր­հա­լի միանձնու­հիի հայ­րը Սա­հակ Սիւ­նե­ցին է, Դո­ւինի կա­թողի­կոսա­րանի աւա­գերէ­ցը, իսկ անոր որ­դին՝ Ստե­փանոս Սիւ­նե­ցին քե­րակա­նագէտ էր, եկե­ղեցա­կան գոր­ծիչ, թարգմա­նիչ, բա­նաս­տեղծ եւ երա­ժիշտ. ապ­րե­ցաւ 685-735 թո­ւական­նե­րուն, թարգմա­նիչն է յու­նա­կան եւ լա­տինա­կան քե­րակա­նական եւ աս­տուածա­բանա­կան գիր­քե­րու եւ հե­ղինակն է 90-ի չափ յայտնի շա­րական­նե­րու։ Անոր շնոր­հիւ է որ հայ­կա­կան հո­գեւոր եր­գը ու­նե­ցաւ նոր հնչե­ղու­թիւն։ Ան նաեւ «կը կար­գէր եւ կը շա­րէր» շա­րական­նե­րը, կը կա­նոնա­ւորէր ժա­մակար­գութիւ­նը, կը դա­սաւո­րէր հայ հին երաժշտու­թեան ձայ­ներն ու եղա­նակ­նե­րը։ Այսպի­սով Ստե­փանոս Սիւ­նե­ցին կը հարստաց­նէր հայ­կա­կան եկե­ղեց­ւոյ երաժշտա­կան գան­ձա­րանը։ Վեր­ջա­պէս, բարձրա­գոյն դպրոց­նե­րու մէջ ան կը սո­րուեց­նէր հա­յոց քաղցրա­լուր մե­ղեդի­ները։ Ահա այդ ըն­տա­նիքի եւ մի­ջավայ­րի մէջ հա­սակ նե­տեց դուստր Սիւ­նե­ցին։

Կտրե­ցի մա­զերս

Երա­ժիշտ միանձնու­հին մա­նուկ հա­սակին ուխտ կա­տարեց եւ ստա­ցաւ՝ «զվարս կու­սութեան»։ Ապա, առանձնա­ցաւ Գառ­նիի ձո­րի խո­րերը, Այ­րի­վան­քի մեր­ձա­ւորու­թեամբ, քա­րայ­րի մը մէջ եւ ապ­րե­ցաւ կու­սա­կան վար­քով, ապ­րե­ցաւ որ­պէս ճգնա­ւոր եւ հոն ալ կնքեց իր մահ­կա­նացուն։ Որ­պէս հմուտ երա­ժիշտ եւ բա­նաս­տեղծ՝ յօ­րինեց ծննդեան եւ փոխ­ման կցուրդներ եւ «քաղցրե­ղանակ» եւ հո­գեթով մե­ղեդի­ներ՝ դառ­նա­լով եր­կու առա­ջին հայ կին շա­րակա­նագիր­նե­րէն մէ­կը (միւ­սը՝ Խոսրո­վիդուխտ Գողթնա­ցի), ու­նե­ցաւ մա­նուկ աշա­կերտներ ու անոնց դա­սաւան­դեց վա­րագոյ­րի ետեւ նստած՝ «ի ներքս վա­րագոյ­րին»։ 13-րդ դա­րու պատ­միչ Ստե­փանոս Օր­բե­լեանի հա­ղորդմամբ ան «յոյժ հմուտ էր երաժշտա­կան արո­ւես­տին»։

Անո­ւանա­կապ խօս­քեր

Այդ օրե­րուն այ­րաբնակ կոյ­սը իր անու­նով հո­գեւոր երգ մը յօ­րինեց եւ զայն ձօ­նեց Սրբու­հի Մա­րիամին։ Եր­գի իւ­րա­քան­չիւր տու­նը ու­նի նոյն աւար­տը. «Օրհնեա՚լ ես դու ի կա­նայս, / Բերկրեալ տի­րամայր եւ կոյս»։ Անո­ւանա­կապ է այդ եր­գը։ Անոր տա­սը տու­նե­րու սկսզբնա­տառե­րը եթէ վե­րէն վար կար­դանք կը յայտնո­ւի հե­ղինա­կին անու­նը։ Ու­րեմն, յար­գե­լի ըն­թերցող, եթէ պատ­րաստ են ձեր մա­տիտ­նե­րը - կամ փետ­րագրիչ­նե­րը - այժմ տամ իւ­րա­քան­չիւր տո­ղի բա­ռերը եւ դուք գտէք շա­րակա­նագիր երաժշտու­հիի անու­նը. Սրբու­հի Մա­րիամ… Ան­դաստան հո­գեւոր… Հաս­տա­տու­թիւն երկնի եւ երկրի… Աս­տա­նօր… Կե­նացն փայ­տիւն… Դուռն երկնից… Ու­րախ լեր… ’Իւ­թա­կան… Խոր­հուրդ կե­նաց… Տուք զփառս բար­ցունս…։ Ահա ՍԱ­ՀԱԿ­ԴՈՒԽՏ անու­նը, աւե­լի պատ­մա­կան եւ պաշ­տօ­նական ձե­ւով՝ Սա­հակդուխտ Սիւ­նե­ցի։ Յի­շեց­նեմ, թէ եր­գին եղա­նակը մե­զի չէ հա­սած։ Բա­նաս­տեղծու­թիւնը յոյժ պատ­կե­րաւոր է։ Սա­հակդուխտը իր քեր­թուածի մէջ Տի­րամօր անո­ւանած է «Անա­պական տա­ճար», «Ան­դաստան հո­գեւոր», «Հա­մապայ­ծառ ծա­ղիկ», «Խա­ղաղու­թեանց միջ­նորդ» եւ այլն։

Գե­ղաձայն սրա­հը

Անոնք, որոնք Հա­յաս­տան ճա­նապա­հոր­դե­լու առիթ դեռ չեն ու­նե­ցած, փոքր բա­ցատ­րութիւն մը տամ, թէ Գե­ղար­դի վան­քը, կամ՝ Այ­րի­վան­քը, ինչպէս որ յայտնի էր նա­խապէս, ժայ­ռա­փոր հա­մալիր է։ Ան ու­նի մէջ-մէ­ջի մտած սրահ­ներ՝ կի­սամութ եւ խորհրդա­ւոր։ Անոր սեւ պա­տերու վրայ կը տես­նէք բարձրա­քան­դակ խա­չեր, իշ­խա­նական նշան­ներ եւ սիւ­նե­րու վրայ փո­րագ­րո­ւած յի­շատա­կարան­ներ։ Այդ սրահ­նե­րէն մեզ կը հե­տաքրքրէ ան, որ կա­րելի է որա­կել՝ «գե­ղաձայն»։ Չորս սիւ­նի վրայ կանքնած լայն տա­րածք մըն է ան։ Ձե­ղու­նի փոքր լու­սա­մու­տէն կ’իջ­նէ լոյ­սի փունջ մը եւ կը լու­սա­ւորէ զայն։ Ան ու­նի այնպի­սի կա­ռու­ցո­ւածք, որ ձայ­նե­րը կը ստա­նան մեղմ ար­ձա­գանք։ Անոնք նախ ալիք-ալիք կը տա­րածո­ւին սրա­հի մէջ, ապա պա­տու­հա­նէ մը իջ­նե­լով վար՝ կը լեց­նեն եկե­ղեց­ւոյ աղօ­թաս­րա­հը։ Երե­ւակա­յելի է, որ Սա­հակդուխտը այդ սրա­հի մէջ կը կա­տարէր իր եւ իր եղ­բօր եր­գե­րը, զմայ­լե­լով ունկնդիր­նե­րը։ Այ­սօր, մայ­րա­քաղա­քէն ժա­մանած ար­հեստա­վարժ եր­գիչներ հայ­կա­կան հո­գեւոր եր­գի նմոյշներ կը կա­տարեն նոյն սրա­հին մէջ, հիաց­նե­լով զբօ­սաշրջիկ­նե­րը, որոնք սո­վորա­բար իրենց աչ­քե­րը փակ կ’ունկնդրեն այդ քաղցր եղա­նակ­նե­րը։ Իսկ հի­մա հարցնենք մենք մե­զի. ո՞ւր կ’առանձնա­նար Սա­հակըդուխտը, ո՞ւր կը մտամ­փո­փուէր ու կը յօ­րինէր իր կցուրդնե­րը եւ շա­րական­նե­րը, երբ արա­րողու­թիւնը աւար­տէր։ Այս հար­ցումը իր պա­տաս­խա­նը գտաւ հա­զիւ եր­կու տա­րի առաջ՝ պա­տահա­բար, պատ­մա­կան հե­տազօ­տու­թեան մը ժա­մանակ։

Քա­րայ­րի գիւ­տը

Եր­կու տա­րի առաջ, յար­գե­լի ըն­թերցող, հայ­րե­նի մա­մու­լի մէջ յայտնո­ւեցաւ զգա­յացունց լուր մը։ Գիւտ մը կա­տարուած էր Գառ­նիի ձո­րի մէջ։ Նախ լսենք լու­րը. «Գառ­նիի ձո­րում յայտնա­բերո­ւած շի­նու­թեան հա­տուա­ծը ոչ այլ ինչ է, քան Սա­հակդուխտի երաժշտա­կան դպրո­ցը»։ Մենք, ապա տե­ղեկա­ցանք, թէ ձո­րի մէջ հնա­գիտա­կան ար­շա­ւան­քի մը ժա­մանակ աշ­խարհահռչակ վան­քի ստո­րոտին, Ազատ գե­տի կիր­ճի մէջ, վան­քէն ո՚չ շատ հե­ռու յայտնա­բերո­ւած են սրբա­տաշ քա­րերու կա­նոնա­ւոր շա­րուած­քով շի­նու­թեան հետ­քեր։ Հե­տազո­տող­նե­րը եկած են այն են­թադրու­թեան, թէ այդ հսկա­յական քա­րերը ժա­մանա­կակից են Գառ­նիի ամ­րո­ցին, եւ այդ վայ­րը նախ եղեր է ձո­րամի­ջեան ճա­նապար­հի ան­ցա­կէտ, իսկ յե­տագա­յին, 8-րդ դա­րուն, Սա­հակդուխտի ժա­մանակ, վե­րանո­րոգո­ւած եւ վե­րածո­ւած է երաժշտա­կան դպրո­ցի։ Ան­շուշտ այս վեր­ջի­նը վար­կած է, սա­կայն գե­ղեցիկ է կար­ծել, թէ գտնո­ւած է Սա­հակդուխտի «դպրո­ցը», ինչպէս նաեւ՝ բարձր քա­րափ­նե­րու մէջ կոյ­սի կե­ցու­թեան քա­րան­ձա­ւը, որ մին­չեւ այ­սօր տե­ղացի­ներու կող­մէ կը կո­չուի «Ճգնա­ւորի քա­րայր»։

Ոս­կի սա­փորը

Յար­գե­լի ըն­թերցող, խորհրդա­ւոր են հայ­կա­կան բա­ռերը, որոնց մա­սին պի­տի շա­րու­նա­կեմ գրել։ Բայց, նոյնքան խորհրդա­ւոր են այն ան­ձե­րը եւ վայ­րե­րը, նե­րառեալ Գե­ղար­դի «գե­ղաձայն» սրա­հը, ուր այդ բա­ռերը վա­յել­չօ­րէն հնչած են եւ հա­սած են մեր օրե­րուն։ Այժմ ձե­զի հրա­ժեշտ կու տամ մէջ­բե­րելով Աս­տուածա­մօր ձօ­նուած «Սրբու­հի Մա­րիամ, սա­փոր ոս­կի» շա­րակա­նով, որուն ընդմէ­ջէն տա­կաւին լսե­լի է հե­ղինակ կոյ­սին հրեշ­տա­կային եւ «քաղցրե­ղանակ» ձայ­նը։ Յա­ջոդ յօ­դուա­ծիս մէջ ալ դուք կը լսէք մէկ այլ հայ­կա­կան բա­ռի հնչեղ եւ խորհրդա­ւոր պատ­մութիւ­նը…։ Կը շնոր­հա­ւորեմ բո­լոր Մա­րիամ­նե­րու, Բերկրու­հի­ներու, Իս­կուհի­ներու, Երա­նու­հի­ներու, Թա­գու­հի­ներու, Սրբու­հի­ներու, Մաք­րուհի­ներու եւ Տի­րու­հի­ներու անո­ւան տօ­նը։

Սրբու­հի Մա­րիամ, սա­փոր ոս­կի

եւ տա­պանակ կտա­կարա­նաց։

Որ զ՚ի վե­րուստ զհացն կե­նաց՝

պար­գե­ւեցեր քաղ­ցեալ բնու­թեանս։

Առ նա միշտ բա­րեխօ­սեա

վասն քա­ւու­թեան մե­ղաց մերոց։