ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

Շնորհաւոր Նոր Տարի

Բարի եկար 4516

Շա­բաթ մը առաջ, Կի­րակի օր, հա­յերս նշե­ցինք Նա­ւասար­դը, հին հայ­կա­կան տո­մարի Նոր Տա­րին։ Այդ առի­թով Պոլ­սա­կան ձայ­նասփիւ­ռի մը կա­յանի հայ­կա­կան մշա­կոյ­թին նո­ւիրո­ւած ժա­մուն այս հե­տաքրքա­կան նիւ­թը ներ­կա­յացու­ցի տե­ղական հա­սարա­կու­թեան ապա շնոր­հա­ւորե­ցի ունկնդիր­նե­րու նոր տա­րին՝ 4516-ը։ Յար­գե­լի ըն­թերցող, Նա­ւասար­դը եւ Հայ­կա­կան Հին Տո­մարը թէեւ ծա­նօթ է ձե­զի, սա­կայն յի­շելով, թէ «կրկնու­թիւնը մայրն է բո­լոր գի­տու­թիւննե­րու», այ­սօր որո­շեցի գրի առ­նել մեր տոհ­միկ օրա­ցոյ­ցի պատ­մութիւ­նը եւ անոր հետ յի­շուած քա­նի մը առաս­պել։

13-րդ ամի­սը

Յար­գե­լի ըն­թերցող փոր­ձե­ցէք 365-ը, տա­րուայ օրե­րու թի­ւը բաժ­նել 12-ի։ Ան­կա­րելի է, չէ՞։ Ասի­կա է պատ­ճա­ռը, որ մե­րօրեայ օրա­ցոյ­ցի 12 ամիս­նե­րը ու­նին օրե­րու ան­հա­ւասար թի­ւեր. 30, 31, 30, 31… Իսկ Փետ­րո­ւարը, ամիս­նե­րու ամե­նէն դժբախ­տը, հռով­մի կայսրե­րու որո­շու­մով զրկո­ւեցաւ նախ իր 30-րդ, ապա 29-րդ օրէն։ Աւե­լին, ո՞ր մէկս մեր ձեռ­քը սեղ­մե­լով չենք կազ­մած բռունձք մը եւ չենք համ­րած մատ­նե­րու ցցո­ւած ոս­կորնե­րը եւ անոնց մէջ գո­յացած «ձո­րերը», յի­շելու հա­մար, թէ ամիս մը 30՞ օր կը քա­շէ, թէ 31 օր։ Մինչդեռ, յար­գե­լի ըն­թերցող, հայ­կա­կան օրա­ցոյ­ցի 12 ամիս­նե­րը հա­ւասար են. բո­լորն ալ ու­նին 30 օր 30x12=360։ Իսկ մնա­ցած օրե­րու հա­մար մեր նախ­նի­ները ստեղ­ծեր են «Յա­ւելեաց» ամիս մը, որ ու­նէր 4 օր (նա­հանջ տա­րին 5 օր): Միւս ամիս­ներն էին Հո­ռի, Սահ­մի, Տրէ, Քա­ղոց, Արաց, Մե­հեկի, Արե­գի, Ահե­կի, Մա­րերի, Մար­գաց եւ Հրո­տից։

Այ­սօր օրե­րէն Արու­սեակ է

Հայ­կա­կան տո­մարի մէջ շաբ­թո­ւան եօթը օրե­րը ու­նե­ցեր են իրենց յա­տուկ անուննե­րը Առա­ջին եր­կու հա­տը պարզ է. Արե­գակի օր եւ Լուսնի օր։ Իսկ մնա­ցած 5 հա­տը այն մո­լորակ­ներն էին, որոնք մար­դու մերկ աչ­քին տե­սանե­լի էին. Հրատ, Փայ­լա­ծու, Լուսնթագ, Արու­սեակ եւ Երե­ւակ։ Անոնք այ­լեւս շաբ­թո­ւան օրեր չեն, սա­կայն Հրան­տը, Լուսնթա­գը եւ Արու­սեակը հա­յոց լե­զուի մէջ կը շա­րու­նա­կեն պլպլալ որ­պէս ըն­տիր անձնա­նուններ։

Տղաս ծնաւ Վա­հագ­նի օրը

Ու­շագրաւ է, որ հայ­կա­կան տո­մարի մէջ ամ­սո­ւան 30 օրե­րը չեն թո­ւար­կուած, այլ անո­ւանո­ւած են։ Մեր նախ­նի­ները չէին ըսեր, թէ այ­սօր ամ­սոյն 15-ն է, այլ կ’ըսէին Արա­մազ­դի օրն է։ Պատ­ճա­ռը այն է, որ իւ­րա­քան­չիւր օր նո­ւիրո­ւած էր հայ­կա­կան պան­թէոնի աս­տո­ւած­նե­րուն։ Հարկ է յի­շել այն աս­տո­ւած­նե­րը, որոնք աւե­լի ծա­նօթ են մե­զի եւ մենք մեծ­ցած ենք անոնց առաս­պելնե­րով. Սի­րոյ եւ գե­ղեց­կութեան դի­ցու­հին Աստղի­կը՝ ամ­սոյն 7-րդ օրը, կրա­կի աս­տո­ւած Միհ­րը՝ 8-րդ օրը, գե­րագոյն աս­տո­ւած, եր­կինքի եւ երկրի արա­րիչը, բո­լոր այլ աս­տո­ւած­նե­րու հայ­րը Արա­մազ­դը՝ 15-րդ օրը, ծննդա­բերու­թեան, մայ­րութեան եւ պտղա­բերու­թեան դի­ցու­հին Անա­հիտը՝ 19-րդ օրը, հե­թանոս հա­յոց սրբազ­նա­գոյն լե­ռը, Նպա­տը, որուն ստո­րոտին՝ Արա­ծանի գե­տի ափին տե­ղի կ’ու­նե­նային Ամա­նորի տօ­նակա­տարու­թիւննե­րը Նա­ւասար­դի առա­ջին օրը՝ ամ­սոյն 26-րդ օրն էր, իսկ ռազ­մի, քա­ջու­թեան, յաղ­թա­նակի եւ ամպրո­պի մեր աս­տո­ւածը, Վա­հագ­նը կը գրա­ւէր օրա­ցոյ­ցի իւ­րա­քան­չիւր ամ­սո­ւան 27-րդ օրը։

Բա­գաւա­նի քա­րերը ո՞ւր գա­ցին

Յար­գե­լի ըն­թերցող, երբ Արա­ծանիի եւ Նպատ լե­րան մա­սին խօ­սինք, չենք կրնար չյի­շել Բա­գաւա­նի տա­ճարը։ Նպատ լե­րան հիւ­սի­սային ստո­րոտին, Արա­ծանի սրբա­զան գե­տի ափին կը գտնո­ւէր հե­թանոս հա­յերու Բա­գաւան հո­գեւոր կեդ­րո­նը, պաշ­տա­մունքի վայ­րը իր տա­ճարով։ Քրիս­տո­նէու­թեան որ­պէս պե­տական կրօնք հռչա­կու­մէն յե­տոյ կոր­ծա­նուե­ցաւ ան եւ տե­ղը 631-639 թո­ւական­նե­րուն հիմ­նո­ւեցաւ Ս. Յով­հաննէս Մկրտիչ եռա­խորան, գմբէ­թաւոր բա­զիլիք տի­պի տա­ճարը։ Իր 2746 մ. չա­փերով, ան հայ­կա­կան աշ­խարհի ամե­նախո­շոր եկե­ղեցի­ներէն մէկն էր։ Տա­ճարը կան­գուն մնա­ցեր է մին­չեր 1950-ական թո­ւական­ներ։ Ապա կոր­ծա­նուած է եւ քա­րերուն մէկ մա­սը գոր­ծա­ծուած է այժմ այդ հսկայ տա­ճարի տա­րած­քի վրայ գտնո­ւող Թաշ­թէ­քէր գիւ­ղի տու­նե­րու շի­նու­թեան հա­մար։ Միւս կէ՞սը… Աղ­րը քա­ղաքի մէջ 1952 թո­ւակա­նին կա­ռու­ցուած «Մէր­քէզ» մզկիթն էր ան: Այդ վեր­ջինն ալ, Աղ­րըի քա­ղաքա­պետա­րանի որո­շու­մով, - թէ դի­մաց­կուն չէր երկրա­շար­ժի դէմ - ,2021 թո­ւակա­նին քան­դուեցաւ եւ տե­ղը շի­նուե­ցաւ նո­րը։

- Կը նե­րէք, ժա­մը քա­նի՞ է

- Բա­ւական է:

Յար­գե­լի ըն­թերցող, եթէ ձե­զի հարցնեմ, թէ ժա­մը քա­նի՞ է, ձեր պա­տաս­խա­նը պի­տի ըլ­լայ թիւ մը՝ 1-էն մին­չեւ 12։ Մե­րօրեայ աշ­խարհի մէջ օրո­ւան ժա­մերը թո­ւար­կուած են։ Նոր աշ­խարհի մեծ քա­ղաք­նե­րու հրա­պարակ­նե­րու վրայ 19-րդ դա­րուն յայտնո­ւած քա­ղաքա­յին ժա­մացոյ­ցե­րու զան­գե­րու թի­ւէն ալ կը հասկնանք, թէ ժա­մը քա­նի է։ Մինչդեռ հին Հա­յաս­տա­նի մէջ օրո­ւան 24 ժա­ները անո­ւանո­ւած էին։ Անոնք յա­տուկ անուններ էին, որոնք ճշգրտօ­րէն ցոյց կու տա­յին, թէ երկնա­կամա­րի վրայ ո՛ւր էր եւ որ­քան լոյս կը սփռէր լու­սի­նը՝ գի­շերա­յին ժա­մերուն եւ արե­գակը՝ ցե­րեկա­յին ժա­մերուն։ Այդ անուննե­րը խիստ պատ­կե­րաւոր են։ Ահա քա­նի մը օրի­նակ։ Գի­շերա­յին ժա­մեր. Խա­ւարա­կան, Աղ­ջա­մուղջ, Բա­ւական, Լու­սա­ճեմ, Լու­սա­փայլ։ Ցե­րեկա­յին ժա­մեր. Այգ, Ճա­ռագայ­թեալ, Երկրա­տես, Հրա­կաթ, Հուրթա­փեալ… Նկա­տեցի՞ք, թէ այդ ժա­մերուն քա­նի մը հա­տը այ­սօր աշ­խարհա­բարի մէջ կը գոր­ծա­ծենք որ­պէս հա­սարակ անուն։

Հա­րաւա­յին պա­տը

Եթէ դուք չու­նիք ժա­մացոյց (կամ բջի­ջային հե­ռաձայն), պար­զա­պէս ձեր աչ­քե­րը յա­ռեցէք հայ­կա­կան եկե­ղեց­ւոյ մը հա­րաւա­յին պա­տին։ Հոն պի­տի տես­նէք որ­պէս պա­տի մաս, անոր մէջ աքու­ցո­ւած կի­սակ­լոր նրբա­քան­դակ քար մը։ Ան էր հին Հա­յաս­տա­նի ժա­մացոյ­ցը։ Ան փից­ցա­յի մը նման ու­նի 12 հա­ւասար շեր­տեր՝ Ա-էն մին­չեւ ԺԲ, եւ գամ մը անոնց կեդ­րո­նը։ Արե­ւածա­գին գա­մի շու­քի կ’իյ­նայ Ա-ի վրայ։ Սա Այգ-ն է, օրո­ւան առա­ջին ժա­մը։ Մայ­րա­մու­տին շու­քը ԺԲ-ի վրայ հրա­ժեշտ կու տայ մե­զի։ Սա ցե­րեկա­յին 12-րդ ժամն է՝ Ար­փողն։ Յար­գե­լի ըն­թերցող, կ’ար­ժէ նաեւ յի­շել, թէ հին աշ­խարհի մէջ, մին­չեւ 19-րդ դար, օրը կը դառ­նար ո՛չ թէ կէս գի­շերին այլ մայ­րա­մու­տին: Ար­փո­ղի ժա­մուն, այ­սինքն ծի­րանի լոյս մայ­րա­մու­տին էր, որ Ուրբա­թը կը դառ­նար Շա­բաթ, եւ Շա­բաթը՝ Կի­րակի։

Ին­չո՞ւ 4516

Ըստ Հ. Ալի­շանի եւ այլ պատ­մա­բան­նե­րու, Հայկ նա­հապե­տի եւ Բե­լի պա­տերազ­մը տե­ղի ու­նե­ցաւ Ք.Ա. 2492 թո­ւակա­նին, Օգոս­տոս 11-ին։ Այդ օրը ծնունդն է հայ ազ­գին եւ հա­յոց հին տո­մարին։ Այ­սինքն Օգոս­տոս 11-ը Նա­ւասար­դի առա­ջին օրն է։ Գե­ղեցիկ է տես­նել, թէ հայ­կա­կան գե­ղարո­ւես­տա­կան օրա­ցոյ­ցե­րու վրայ պահ­պա­նուած է 4516 (2492+2024) տա­րեթի­ւը։ Իսկ Նա­ւասար­դեան խա­ղերը մին­չեւ այ­սօր հայ­կա­կան գա­ղութնե­րու մէջ, մար­զա­դաշ­տե­րու վրայ, կը հա­մախմբէ հայ պա­տանի­ները, պա­հելով իր հնա­դարեան անու­նը։

Բո­լորիդ շնոր­հա­ւոր Ամանոր։